نقش آفرینی ملی مرکز تحقیقات چشم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران در انعقاد تفاهم نامه پیشگیری از تنبلی چشم

به گزارش روابط عمومی بیمارستان فارابی، دکتر علیرضا رییسی معاون بهداشت وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دکتر وحید قبادی دانا، رئیس سازمان بهزیستی کشور روز دوشنبه 14 مرداد1398 در مراسمی تفاهم نامه همکاری در زمینه پیشگیری از تنبلی چشم را امضا کردند.

دکتر سید فرزاد محمدی، مدیر اداره سلامت چشم و پیشگیری از نابینایی وزارت بهداشت و معاون مرکز تحقیقات چشم پزشکی ترجمانی دانشگاه علوم پزشکی تهران، در مورد نقش این مرکز در انعقاد تفاهم نامه فوق اظهار داشت: به دنبال تفویض مسئولیت برنامه سلامت چشم و پیشگیری از نابینائی وزارت بهداشت به مرکز تحقیقات چشم پزشکی دانشگاه در سال 92، برنامه پیشگیری از تنبلی چشم به عنوان یکی از اهداف اصلی مد نظر قرار گرفت.

از آن جا که یکی از موضوعاتی که در  امر بهداشت عمومی و سلامت جامعه کاملا بین بخشی پیگیری می شود  بحث پیشگیری از تنبلی چشم است، در اولین گام، در ابتدای سال 93 کارگروه تخصصی تنبلی چشم را در قالب یک ساختار بین بخشی،درون بخشی و فرابخشی در اداره سلامت چشم و پیشگیری از نابینایی راه اندازی کردیم. این کارگروه متشکل از همکاران دفتر جمعیت و سلامت خانواده، مرکز مدیریت و توسعه شبکه، دفتر سلامت چشم و پیشگیری از نابینائی، سازمان بهزیستی و انجمن های علمی مثل انجمن علمی اپتومتری ایران می شد. علاوه بر آن افراد کلیدی و صاحب نظری که در این موضوع سابقه همکاری و  اظهارنظر های اصلاحی داشتند نیز به کارگروه دعوت شدند. در طی 5 سال  گذشته تقریبا پانزده جلسه برگزار کردیم که از دل آنها گام های بعدی پدید آمد.

نزدیک 23 سال است که برنامه پیشگیری از تنبلی چشم توسط سازمان بهزیستی در حال اجرا است. در این مدت بیش از چهل میلیون غربالگری انجام شده است و  یک میلیون و پانصد هزار اختلال بینائی شناسایی شده که 370هزار نفر آنان تنبلی چشم داشته اند. (با احتساب اینکه یک کودک ممکن است 3 بار معاینه شده باشد.) پوشش  روستایی این برنامه  بیش از 80 درصد و در شهرها بیش از 70 درصد است که  شاخص بسیار ارزشمندی در حوزه سلامت عمومی مخصوصا در حوزه شهری محسوب می شود.

دومین اقدام ما تدوین یک خلاصه سیاستی یا خط مشی برای سرو سامان دادن به گفتگو هایمان بود. کار کاملا مبنای علمی داشت و با تحلیل تمامی جنبه های برنامه انجام شد.خط مشی هایی که در هر سطح امکان انتخاب داشت را فهرست کردیم. به عنوان مثال اینکه غربالگری باید توسط یک فرد آموزش دیده انجام شود یا یک اپتومتریست غربالگری توسط چارت باشد یا دستگاه اتو رفراکتومتر؟ برنامه غربالگری به صورت ادغام شده در نظام  PHC کشور اجرا شود یا همینطور که سازمان بهزیستی مجری ان است ادامه یابد. البته مزیت ها و کاستی های هر مورد را نیز برشمردیم.

در کنار تدوین این خط مشی، یکسری اسنادجانبی نیز به عنوان نقطه نظرات رسمی و دستورالعمل های اداره سلامت چشم تهیه شد. مثلا در مورد محدوده سنی انجام غربالگری، توصیه کردیم سه سالگی را شامل نشود یا در مورد استفاده از چارت حدت بینائی یا دستگاه اتورفراکتومتر توصیه شد برای سنین پائین تر از چهار سال دستگاه و برای سنین پنج و شش سالگی ترجیح قطعی استفادهاز  چارت است.

 اقدام چهارم ما تدوین تفاهم نامه همکاری با سازمان بهزیستی بود. این گام بدنبال اتخاذ سیاست ادامه برنامه غربالگری توسط سازمان بهزیستی و در راستای ساماندهی همکاری بین بخشی سازمان بهزیستی کشور و وزارت بهداشت برداشته شدو پس از سه سال و نیم و با فراز و نشیب های فراوان امروز به موقعیت ارزشمند امضای تفاهم نامه توسط معاون بهداشتی وزارت متبوع و ریاست سازمان بهزیستی کشور رسیدیم.

البته در تهیه پیش نویس تفاهم نامه با چالش های مختلفی هم  روبرو بودیم. یکی از چالش ها این بود که در قالب تفاهم نامه هیچگونه بار تعهد افزوده درمانی به معاونت درمان وزارت بهداشت تحمیل نشود. میدانید که در ادامه فرآیندغربالگری، ممکن است فرد نیاز به جراحی یا تامین عینک داشته باشد. اعمال جراحی در قالب مراقبت های درمانی و بسته های خدمتی بیمه پوشش داده می شد و مشکلی نداشتیم ولی عینک در پوشش بیمه ها نیست یا پوشش مناسبی ندارد. پیشنهاد ما توسعه بسته های بیمه ای مرتبط با عینک توسط وزارت رفاه بود. دفاتر حقوقی هر دو طرف هم تفاهم نامه را مرور کردند و طبیعتا چالش های خود را داشتند. به هرحال این چالش ها پشت سر گذاشته شد و امروز تفاهم نامه ای تدوین شده که هم به قدر کافی آرمانی است و هم به قدر کافی عملیاتی.

پنجمین اقدام تعیین مسئولیت وزارت بهداشت، وزارت رفاه و سازمان بهزیستی در قبال برنامه پیشگیری از تنبلی چشم بود. در تفاهم نامه، وظیفه سازمان بهزیستی اجرای برنامه است و تکلیف نظارت بر اجرای برنامه را به وزارت بهداشت محول کردیم. در همین راستا اداره سلامت چشم، دکتر ژاله رجوی، فوق تخصص استرابیسم و چشم پزشکی اطفال و استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی که سابقه طولانی همکاری با برنامه دارد را به عنوان ناظر ملی برنامه معرفی کرد که همتای دکتر مینو رفیعی به عنوان مجری طرح در سازمان بهزیستی است. در واقع در سمت وزارت رفاه و سازمان بهزیستی یک مجری و در سمت وزارت بهداشت یک ناظر تعیین شده است.

اقدام بعدی ما تعیین و اعلام اولویت های پژوهشی مرتبط با برنامه بود. همه این پروژه ها در ارتباط با نقش نظارتی وزارت بهداشت و  با هدف ارزشیابی و پایش برنامه ای که بهزیستی مجری ان است در نظر گرفته شده است. البته از قبل پایان نامه ها و پروژه های متعدد نظارتی، و بررسی اثربخشی طرح وجود داشته که هیچکدام سفارشی سازی نشده بودند.

ما خودمان هم یک بررسی داشتیم، چند تای دیگر هم در دستور کار داریم که در مرحله تامین بودجه است. 

در اقدام هفتم و در راستای تحقق واقعی همکاری بین بخشی، وقتی اداره سلامت چشم و پیشگیری از نابینائی هنگام تدوین بسته های مراقبتی کودک سالم توسط دفتر جمعیت و سلامت خانواده، برای بخش غربالگری سلامت بینایی کودکان مورد مشورت فنی قرار گرفت، به طور جدی در آموزش، تدوین و بازآموزی آن ایفای نقش نمودیم. همچنین خط مشی ادغام برنامه پیشگیری از تنبلی چشم سازمان بهزیستی با بخش سلامت بینائی در برنامه کودک سالم را دنبال کردیم.

 در یکی از نشست های فنی با همکاران اداره کودکان، به صورت جدی موضوع تجهیزخانه های بهداشت به چارت حدت بینایی و سنجش حدت بینائی توسط کارکنان بهداشتی را از دستور کار خارج کردیم.

یکی از بندهای بوکلت کودک سالم بررسی سلامت بینایی در سنین پیش دبستانی بود. جایی که باید همکاری بین بخشی در ان لحاظ و از موازی کاری پرهیز می شد. با پیگیری و به پیشنهاد ما در بوکلت کودک سالم برای مراقبت کودک سنین پیش دبستان به این رویه اشاره شده است که مراقب بهداشتی در مورد انجام غربالگری تنبلی چشم از مادر سوال می کند و در صورت عدم انجام غربالگری توصیه مراجعه به پایگاه های سنجش بینائی می شود.

در همین راستا هم ما درحال پیش بینی پروتکل هایی برای تهیه فهرست مراجع  قابل دسترسی غربالگری در سازمان بهزیستی و اعلام آن به مراکز و پایگاه های سلامت هستیم.

علاوه بر اعلام اولویت های پژوهشی مرتبط، اقدام دیگری که در زمینه پایش و ارزشیابی برنامه در دستور کار جدی داریم؛ هماهنگی نظام های اطلاعاتی دو طرف تفاهم نامه است. ما در وزارت بهداشت سامانه سیب و در سازمان بهزیستی یک سامانه اطلاعاتی داریم که درحال الکترونیک شدن است. پیشنهاد ما ادغام این دو نظام اطلاعاتی یا فراهم کردن امکان داد و ستد اطلاعات و دسترسی به یک داشبرد اطلاعاتی مشترک است. در حال حاضر این مسئله  بحث داغ ما و در حقیقت یکی از مهمترین ثمرات تفاهم نامه منعقد شده است که به نظرم می تواند یک دستاورد ارزشمنددرحوزه بهداشت کشور باشد.

قدم آخر هم که یکی از ابتکارات ممتاز اداره سلامت چشم محسوب می شود، ساماندهی هفته ای با عنوان« هفته غربالگری تنبلی چشم » در تقویم مناسبت های وزارت بهداشت است. این هفته در آبان ماه و در ایام انجام طرح غربالگری قرار دارد و طی آن به شکل  متفاوت و ویژه ای امکان ترویج آن مهیا می شود.

سخن آخر اینکه : غربالگری تنبلی چشم از معدود مداخلات بهداشتی است که در مجموعه خدمات قابل توصیه غربالگری پیشگیری ایالات متحده( USPSTF )فهرست شده است و هزینه اثربخشی بالایی دارد.  در دو ارزیابی اقتصادی که بر روی طرح غربالگری تنبلی چشم همراه با دکتر سیروس علی نیاف دکترای اقتصاد بهداشت انجام دادیم، هزینه اثربخشی خیلی زیاد طرح به اثبات رسید و به عبارتی در حوزه غیر تجاری، به اصطلاح یک best buy  محسوب می شود.

وقتی کار را شروع کردیم، دوستان در سازمان بهزیستی با گله از کم توجهی به برنامه و عدم اعتماد به ثبات دیدگاه های مدیریتی جلو آمدند ولی ما با حوصله و صبر چند جانبه اعتماد سازی کردیم و خوشبختانه امروز به یک نقطه ثبات قابل اعتنا رسیده ایم. امیدواریم  ادامه راه را با ارزشیابی موثر به مدد هماهنگی نظام ها ای اطلاعاتی به خوبی طی کنیم .