به بهانه هفته پژوهش با دکتر محمد عبدالهی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشمند برتر علوم دارویی ایران، در خصوص چالش های پژوهش در عصر جدید به گفتگو نشستیم که در پی می خوانید.

- لطفا در خصوص جایگاه داروسازی ایران در جهان توضیح بفرمایید.
علوم داروشناسی و سم شناسی و داروسازی به گونه ای حیرت آور،  بیش از دیگر علوم در 30 سال گذشته در ایران رشد داشته است؛ به طوری که اکنون رتبه 8 جهانی را داراست. این نهضت علمی از دانشگاه ها شروع شد و به جامعه و صنعت گسترش یافت و آن هم مدیون افرادی تاثیرگذار در این حوزه علمی از دانشگاه تا صنعت و داروخانه و بطن جامعه بوده است. این علم به صورت نظری و عملی رشد خود را نمایان ساخته است به طوری که امروز شاهد گسترش تولید انواع دارو و کالاهای سلامت محور هستیم. حال وقت آن است که اگر به تولید محصول رسیده ایم خودمان را معطوف بالا بردن کیفیت کنیم و به ذکر آمار کمیت ها بسنده نکنیم. همچنین بازار دارویی را به خودمان محدود نکنیم بلکه برای پیشرفت کیفیت نیاز به رقابت جهانی و بین المللی شدن داریم. بستن درها به روی داروهای جدید یا حتی تولید تحت لیسانس برای بعضی از اقلام داروها برای کشور در حال رشدی مثل ایران خوب نیست اگر آینده نگر باشیم. در حین پیشرفت نباید مغرور شد و نیاز برای انتقال فن آوری های پیچیده تر و ابزار رعایت کیفیت بالاتر را نادیده نگیریم. اخیرا وقتی دعوت به یک مطالعه و نوشتن مقاله داغی از سوی یکی از مجلات معتبر خارجی شدم متوجه شدم داروهای بسیار مناسبی از دسته گوارشی، بیشتر از ده سال است که مورد مصرف در کشورهای دیگر قرار گرفته و کارآیی خیلی خوبی هم داشته است ولی در کشور ما با پرس و جو متوجه شدم وجود ندارد در حالیکه روش تولید خیلی راحتی هم دارد. بنابراین اعتقاد دارم ایده های ما دانشگاهی ها در سطح جهانی اگر موثر است لااقل برای داخل کشور نیز معتبر باشد و تصمیم گیران در حد بالای روزآمدی باشند. عدم رعایت روزآمدی ممکن ست ضربه ای به علم داروسازی بزند که سال ها ما را به عقب ببرد. ما نباید فقط به فکر حال باشیم بلکه آینده نگری در علم داروسازی از اولویت های خیلی لازم است. منظور بنده این است که رشد علمی ما باید همه جانبه باشد. این باور الان وجود دارد که در داروسازی هر دارویی قابل تولید در داخل کشور است و این را باید قدر دانست. تاکید می کنم همه این موفقیت ها حاصل پیشرفت و همکاری یک حلقه علمی از دانشگاه تا صنعت و بطن جامعه است. الان با قاطعیت می توان علم داروسازی را الگوی دیگر رشته ها برای پیشرفت و خودکفایی کشور اعلام نمود. 

پژوهش در داروسازی امروزه با چه چالش هایی مواجه است؟
این علم تا حد زیادی به مواد شیمیایی و دارویی وابسته است. مثال می زنم تاکنون شرکتی که بتواند جایگزین واقعی دو شرکت فروشنده مواد آزمایشگاهی پژوهشی معروف به شرکت مرک یا سیگما آلدریچ شوند نداریم. این دو شرکت هر دو خارجی هستند و به دلیل تحریم ها با مشکل خرید از آنها مواجهیم. حالا وقت آن است که هسته های فن آور و شرکت های دانش بنیان مستقر در مراکز علمی به سوی تولید و عرضه این گونه مواد و وسایل و حتی به خصوص مواد اولیه مورد نیاز بعنوان مواد استاندارد در روش های کار بروند. اما مهمترین عامل رشد، وجود انسان های با انگیزه در این رشته علمی است که نگذاشته اند چالش ها به سرعت پیشرفت ما غالب شود. وجود این انسان های با انگیزه نیازمند پرورش و آموزش درست در یک شرایط آکادمیک مناسب است تا ذهن و عقیده ی این افراد به درستی شکل بگیرد و بتوانند با خلاقیت بیشتر بر موانع غلبه کنند و بالاخره اینکه ناامید نشوند و نباشند. البته پژوهشگر واقعی بالاخره راه پژوهش را خود باز می کند و دانشجو را امیدوار با خود به حرکت در می آورد اما طرح مشکل را باید انجام داد و با خلاقیت به یافتن راه حل پرداخت.

رشته داروسازی، رتبه نخست در تولید و پیشرفت علم را دارد. حفظ این جایگاه چه ملزوماتی را نیازمند است؟
اکنون این موضوع مورد تایید همه مراجع چه در داخل کشور و چه خارج از کشور است. حفظ این جایگاه در درجه اول وابسته به نیروی انسانی علاقمند و با انگیزه و ماهر است تا حتی با وجود سخت ترین شرایط و یا نبود امکانات لازم، راهکارهای نوینی برای غلبه کردن بر مشکلات پیدا شود. جالب است که هیچگاه به این موضوع فکر نکرده ایم که انجام و به ثمر رساندن یک پژوهش موثر و نشر آن در ایران از نظر مقایسه با حالت مشابه در یک کشوربا شرایط ایده آل و لااقل تحریم نشده مترادف با انجام لااقل 5 پژوهش اگر در نظرگرفته شود اغراق نشده است. برای حفظ رشد علمی و پرورش نیروهای با انگیزه به خصوص از نسل دانشجویان، فراهم کردن حداقل ها در دانشگاه ها را لازم داریم. نیاز داریم افراد با روحیات قوی و امیدوار و اهل کار و شایسته را زیاد کنیم لذا الگوها را بهتر معرفی کنیم و در معرض دانشجویان قرار دهیم. سیاستگزاران علمی کشور نیز این موضوع را نباید فراموش کنند که نخبگان واقعی که در پیشرفت علمی کشور نیز موفق بوده اند در انجام امور تصمیم گیری های کلان و اجرایی کشور نیز حتما می توانند با خلاقیت های ذاتی موثر باشند. لذا فرصت ها را به ایشان بدهیم و مطمئن باشیم با رعایت اصل شایسته سالاری در این امر منافع زیادی برای رشد علمی کشور حاصل خواهد شد. مهارت حل مسائل پيچيده و تفکر نقادانه و خلاقيت را نباید در دانشگاه ها دست کم گرفت همان افرادی که علم را می توانند پیشرفت دهند در سطوح عالی تر نیز مورد مشاوره قرار بگیرند.


آیا ایران از جایگاه مناسبی در تولید علم برخوردار است؟ برای ارتقای رتبه علمی چه راهکارهایی را پیشنهاد می دهید؟
به هر حال رشد علمی شامل مجموعه ای از عوامل است که از انجام مطالعات پژوهشی تا به ثمر رسیدن و به اشتراک گذاشتن آن را شامل می شود. بالاخره خواهند گفت "کار را که کرد آن که تمام کرد" ولیکن از همان پژوهش های ابتدایی تا بسیار پیشرفته وقتی در کنار هم قرار می گیرند موفقیت علمی ایجاد می شود و کار به سرانجام نسبی می رسد. لذا می شود گفت که ایران با داشتن رتبه 8 جهانی در علم داروسازی عملا در محصولات نهایی این علم در سطح جهانی نیز شریک است هر چند دارو توسط ایرانی ها تولید نهایی نشده باشد ولیکن در همان مسیر اگر سوابق بررسی شود خواهیم دید مطالعات عزیزان ایرانی نیز موثر بوده است. ارتقای این رتبه ی علمی نیازمند واقعی گسترش ارتباطات جهانی از طریق افزایش شرکت در سمینارهای جهانی، افزایش تبادلات دانشجویی، پذیرش بیشتر دانشجویان از سراسر جهان و برگزار کردن دوره های آموزش اختصاصی کوتاه مدت و پسا دکترا در ایران است که این مورد می تواند به خصوص مورد توجه کشورهای همسایه واقع شود. لوازم اولیه کار هم باید تامین شود مثلا همین سرعت پایین اینترنت و داشتن بعضی فیلترینگ ها و محدودیت ها در استفاده از نرم افزارهای علمی یا اتصال به شبکه های علمی جهانی حتی در جستجوی بعضی از کلمات علمی و متاسفانه نیاز به استفاده از فیلترشکن دسته ای از مشکلات هستند که ما برای پیشرفت علم درگیر هستیم. باید عرض کنم اگر دانشگاههای ما از قبل بین المللی تر شده بودند الان تحریم ها کمتر تاثیر گذار بودند. اکنون هم دیر نشده و باید اقدام عاجل کرد. هنوز انسان های شایسته و علاقمند به پیشرفت علمی کشور کم نداریم و گاهی حضور حتی یک نفر از این افراد در یک مجموعه می تواند خیل عظیمی از همکاران را به حرکت و جنبش علمی در آورد.

با توجه به آهنگ پر شتاب جهانی شدن و نیاز مبرم کشور به تولید علم، موانع ایران برای حضور در نهضت جهانی تولید علم را در چه می دانید؟
بالاخره تحریم یک مانع بزرگ است و بر جهانی شدن علم ایران و ایجاد ارتباطات و سرمایه گذاری و دسترسی به داروها و فن آوریهای جدید تاثیر گذار است. تحریم های اعمال شده می تواند پژوهشگران را در دستیابی به مواد و وسایل لازم برای راه اندازی پروژه های جدید و تولید علم محدود کند. هم چنین مشکلات سیاسی و اقتصادی، شرکت پژوهشگران در سمینارهای جهانی را بسیار هزینه بر و عملا غیر ممکن کرده و از فرصت های مطالعاتی و تبادل علم باز می دارد. چه درست چه غلط بنده بعنوان یک پژوهشگر این موضوع را یک مشکل در مسیر راه علمی می دانم اما ناامید به حل آن نیستم. بطور کلی تحریم در علم بخصوص در قسمتی که بر زندگی بیماران تاثیر بگذارد مورد تایید هیچ انسان عاقلی نمی تواند باشد. امیدوارم با مذاکرات به راه حل برسیم.

مهم ترین موانع تبدیل علم به ثروت و تجاری سازی علوم را در چه می دانید؟
گاهی اوقات لازم است که سازمان های خصوصی یا دولتی قوی پشتیبان مالی پژوهش های این علم قرار گیرند زیرا علم داروسازی نیازمند پژوهش و توسعه هم زمان هست و به قولی هزینه بر و پرریسک است. گاهی اوقات هم،  نداشتن اطلاعات و دانش کافی و آشنا نبودن افراد با روش های تجاری سازی ایده ها و علوم می تواند به عنوان سدی برای پیشرفت فرد تلقی شود. خوشبختانه اقدامات خوبی در تهران انجام می شود ولیکن اخیرا سفری به یکی از دانشگاه های شهرستان داشتم و مطلع شدم که شرکت دانش بنیان مرتبط با دارو ندارند و وقتی دلیل را از ایشان جویا شدم مطلع شدم از سازمان های بازرسی و حقوقی و عواقب مشارکت در شرکت های دانش بنیان هراس دارند و می گفتند که اخیرا در ثبت شرکت ها اعضای هیات علمی بعنوان کارمند معرفی شده اند و بارها مراجعه کردند و هنوز نتوانسته اند این مشکل را حل کنند. بالاخره مشکلات این چنینی را باید جدی گرفت و حل کرد بخصوص وقتی که همه مسئولین رده بالای کشور بخصوص رهبری کشور بطور مستمر تشویق به علم می فرمایند و حتما در رشد علمی کشور سهم ویژه ای دارند چرا باید چنین مشکلی وجود داشته باشد؟ مشکل دیگری که حس می کنم تجمع اکثر موفقیت ها و شرکت های دانش بنیان و تولید کنندگان دارو و کالاهای سلامت محور در تهران است که کار درستی نیست. الان باید به تقویت نیروهای انسانی مستقر در دانشکده های داروسازی و مراکز علوم دارویی در دانشگاههای شهرستانها بیشتر پرداخت. حتی به نظرم مسله ترافیک و پرجمعیتی و آلودگی هوای تهران و لذا مسله وقت و انرژی را در تصمیم گیری ها باید در نظر گرفت.

علم و فرهنگ دو نظام در هم تنیده هستند، به عبارت دیگر برای تولید دانش، نیازمند فرهنگ تحقیق و پژوهش هستیم و فرهنگ جامعه باید علم را گره گشای مشکلات خود بداند، لطفا در این خصوص توضیح بفرمایید.
کاملا درست است ابتدا باید انگیزه حرکت و محیط لازم برای آن را ایجاد کرد و نسل جوان را علاقمند و پویا نگه داشت و سپس منتورشیپ یا همان استاد محوری جامع را گسترش داد و از طریق آموزش و دخیل کردن نسل جوان به خصوص دانشجویان در پژوهش، این فرهنگ را نهادینه کرد و نیروها را در مسیر پژوهش و توسعه کار و عمل قرار داد. بهترین راه برای علاقه مند کردن افراد به پژوهش، قرار دادن امر پژوهش در بین واحدهای درسی  و آموزش این فرهنگ است و این روش نه تنها در سطح دانشگاه، بلکه باید در سطوح مدارس و قبل از دانشگاه شروع شود. در کنار پرورش نیروهای مشتاق،  نیازمند به روز نمودن دستگاهها و روش های مورد نیاز هستیم. در علم داروسازی خودکفایی صد در صدی بی معنی ست و هزینه منفعت هم ندارد برای اینکه نمی توان در همه قسمت های ان هزینه عملیاتی نمود بلکه مواردی هست که باید اقدام به خرید نمود و در جاهایی با سرمایه گذاری مناسب بستر ها را مهیا نمود. برای من همیشه جالب بوده که در حوزه های علمیه همیشه استناد به این می شود که هر فرد دانشجوی چه استادی بوده و چه درسی را در محضر کدام استاد یاد گرفته اند و این از افتخارات آن فرد روحانی به شمار می رود و در معرفی شخصی طرح می شود اما این موضوع به این شکل در دانشگاه کم رنگ تر هست. منظورم رعایت اصل منتورشیپ هست یعنی می توان دانشگاهها را نیز با همین ایده ارتقای بیشتری داد. نقش استاد راهنمای جامع که بتواند الگوی رفتاری و اخلاقی نیز باشد بسیار ضروری ست. به قولی معتقدم همه انسانها بخصوص دانشجویان عزیز بصورت فطری آماده و علاقمند رسیدن به جلوه های کمال هستند ولیکن به هر صورت گاهی در مسیر یا معرض الگوهای متناسب با شایستگی خود یا همان جلوه های کمال قرار نمی گیرند ما باید این موضوع را از  دبیرستان تا دانشگاه پیگیری و رعایت کنیم. مسائل هر روز پیچیده تر میشوند و حل آنها با استفاده از تفکر نقادانه از مسئولیت های اجتماعی هر فرد از جمله دانشگاهی ها هست. دانشجویان از فرصت حضور در دانشگاه برای خودسازی اقدام کنند تا در آینده کشور را بهتر اداره نمایند. هوش احساسی در دانشجویان ما خیلی زیاد است ولیکن برای رسیدن به جلوه های کمال لازم است تمرین داده شوند تا شیوه برخورد با فراز و نشیب‌های پیچیده تر زندگی را بهتر درک کنند و با تقویت مهارت قضاوت و تصمیم گیری درست، حس مسئولیت پذیرتری برای خود بسازند و مشارکت فرمایند.
خبرنگار: نسیم قرائیان