مطالبه گری
مطالبه گری اجتماعی به این معناست که افراد جامعه با تعامل سازنده بتوانند مطالبات واقعی خود را به یک خواست عمومی تبدیل کرده و نهادهای مسئول را وادار به واکنش منطقی کنند. در واقع مطالبه گری اجتماعی فرآیندی است معلول اراده شهروندان در جهت تحقق اهداف عالیه در حوزه های سلامت و رفاه اجتماعی.
به عبارتی مطالبه گری اجتماعی، اراده عمومی برای متقاعد کردن سازمان ها و نهادهای اجتماعی به منظور احقاق حقوق شهروندی است که نه تنها به زیست بهتر اجتماعی کمک می کند، بلکه زمینه عدالت اجتماعی گسترده را نیز فراهم می آورد.
مطالبه گری اجتماعی به معنای رویارویی با نظام اجتماعی نیست، بلکه این مفهوم در ذیل «حقوق شهروندی» تعریف می شود. بدیهی است که نخستین گام برای مطالبات اجتماعی، فراهم کردن زمینه ای است که شهروندان امکان گفت و گوی سازنده را داشته باشند و از سوی دیگر بتوانند روحیه پرسش گری و تفکر انتقادی شان را در عرصه های عمومی بازگو کنند.

مطالبه گری و سازمانهای مردم نهاد
مطالبات اجتماعی کمتر احتمال دارد که در قالب کنشگری فردی محقق شود؛ اتفاقا این مفهوم باید در قالب تشکیل اصناف، تشکل ها، انجمن ها یا سندیکاها محقق شود؛ بنابراین پیش نیاز تحقق مطالبات اجتماعی، اقدام از طریق سازمانهای واسطه یا مردم نهاد است؛ در واقع هر کدام از نهادهای مدنی، طیف بزرگی از افراد جامعه را نمایندگی می کنند. کنش جمعی نه تنها از هزینه ها و پیامدهای منفی مطالبه گری می کاهد، بلکه به شکل قدرتمندتری وارد حوزه گفت و گو و چانه زنی خواهد شد. به عبارتی مطالبات اجتماعی اگر به شکل فردی و جزیره ای پیگیری شود، نه تنها به نتیجه مطلوبی نمی رسد بلکه بروز تجربیات ناخوشایند باعث می شود افراد جامعه مسئولیت پذیری شان را از دست داده و دچار نوعی بی تفاوتی اجتماعی شوند. بنابراین تقویت فراخوانها، تشکیل انجمن ها و جود احزاب به معنای واقعی، از عوامل زمینه سازی است که فرهنگ مطالبه گری جامعه را افزایش می دهد.
یکی از دلائل عدم اجرای موثر قوانین کنترلی و پیشگیرانه از مصرف دخانیات در کشور، کمبود سازمان های مردم نهاد فعال در این زمینه است که نیاز به توجه دستگاه های ذیربط برای توسعه این سازمان ها و هدایت آنها برای مطالبه گری حقوق سلامت عمومی در برابر دخانیات دارد تا برای همراه نمودن و جلب مشارکت مردمی برای دوری از دخانیات و حفاظت از نسل حاضر و آینده از این اهریمن سلامت، با بطن جامعه ارتباط برقرار کنند.

چه چیزی را مطالبه کنیم؟
مواردی که می توان آنها را مطالبه کرد، بسیار زیاد هستند اما در این مطلب، تمرکز ما بر مطالبات حوزه سلامت عمومی و به طور خاص بر موضوع دخانیات است.

 چرا دخانیات؟

• بدون در نظر گرفتن سن، جنس، نژاد، عوامل فرهنگی و آموزشی، مصرف دخانیات تهدیدی برای هر انسانی محسوب شده و رنج و بیماری، مرگ و فقر را برای فرد و خانواده به ارمغان می آورد و اقتصاد ملی را هدف قرار می دهد.
• دخانیات هر سال، مسئول مرگ 8 میلیون نفر از مردم جهان است. یک میلیون نفر از این افراد، کسانی هستند که خود دخانیات مصرف نمی کردند ولی با دود دست دوم مصرف کنندگان مواجهه داشتند.
•  مصرف دخانیات از طریق افزایش بار بیماری ها، افزایش هزینه مراقبت های بهداشتی و کاهش بهره وری باعث افزایش هزینه های اقتصادی در سطح ملی می شود. در خانواده های فقیر این موضوع بیشتر نمود دارد، به شکلی که هزینه مصرف دخانیات در این خانواده ها از هزینه های تامین مواد غذایی، آموزش و پرورش  و خدمات بهداشتی بیشتر است.
• حدود 80 درصد از مرگ و میرهای زودرس ناشی از مصرف دخانیات در کشورهای کم درآمد یا با درآمد متوسط رخ می دهد.
• در صنعت کشت توتون و تنباکو نیاز به مقادیر قابل توجهی از سموم، آفت کش ها و کودهای شیمیایی است که این سموم می تواند مستقیما بر روی تخریب محیط زیست و آلودگی منابع آب و فقیرشدن خاک تاثیرگذار باشد و تهدیدی برای امنیت غذایی در جهان به حساب می آید.
• هر ساله کشت 3/ 4 میلیون هکتار زمین در سراسر دنیا موجب تخریب 2 تا 4 درصد از سطح جنگل ها و در نتیجه جنگل زدایی می شود.
• تولید محصولات دخانی منجر به تولید بیش از 2 میلیون تن زباله در سطح جهان می شود.

چه می توان کرد؟
حدود یک هفتم جمعیت جهان دخانیات مصرف می کنند و سالیانه میلیاردها دلار توسط این جمعیت هزینه مصرف دخانیات می شود. مصرف کنندگان دخانیات به خاطر درمان بیماری های مرتبط با دخانیات و نیز از طریق کاهش بهره وری و به دلائل بسیار دیگر، سالانه خسارات اقتصادی سنگینی بر دولت ها و ملت ها وارد می کنند. درواقع پرداخت تاوان این خسارات هنگفت ناشی از مصرف دخانیات و سبک زندگی ناسالم عده ای از جمعیت جهان، بردوش سایر افرادی است که دخانیات مصرف نمی کنند. بنابراین برای حفاظت از سلامت جامعه حداکثری از تبعات سوء مصرف دخانیات، نیاز به مطالبه گری در سطوح بالا داریم و این حق ماست. این درحالی است که صنایع دخانی با روشهای اغوا کننده سالهاست که در تلاش برای گسترش بازار پر رونق خود هستند و در این زمینه از هیچ اقدامی فروگذار نمی کنند و به رغم وجود شواهد محکم در مورد تاثیر مصرف دخانیات بر ایجاد بیماری، ناتوانی ومرگ زودهنگام، به این صنعت مرگ آور اجازه فعالیت داده شده است. صنعتی که باید پاسخگوی مطالبات مردم در ایجاد اعتیاد و وابستگی به مصرف محصولات کشندۀ خود باشد.
همچنین معاهده بین المللی کنترل دخانیات سازمان جهانی بهداشت (FCTC) ابزاری است برای مبارزه جهانی علیه اپیدمی دخانیات. با امضای این معاهده توسط 181 کشور عضو (180 کشور و اتحادیه اروپا) بیش از نیمی از کشورهای جهان به نمایندگی از 90 درصد از جمعیت جهان به این معاهده پیوسته اند و می توان گفت این معاهده پرطرفدارترین معاهده بین المللی است که در مدت کوتاهی توانسته با ابزاری موثر برای کنترل دخانیات، کشورهای زیادی را حول خود گردآورد. تعهدات کشورهای جهان برای کاهش 30 درصدی شیوع مصرف دخانیات تا سال 2025، تنها با اجرای موثر مفاد این معاهده و وضع قوانین موثر در حمایت از اجرای آن می باشد. در این راستا ضرورت دارد با آگاهی از قوانینی که برای حفاظت از سلامتی ما وضع شده، از دولت مردان و نمایندگان خود خواستار اجرای صحیح و جدی این قوانین باشیم.

چگونه باید مطالبه کنیم؟
مطالبه گری به دو صورت فردی و جمعی قابل انجام است. همه ما در هر موقعیت شغلی و اجتماعی که هستیم، می توانیم درباره کنترل و کاهش استعمال دخانیات مطالبه گری کنیم.

• ما می توانیم از نمایندگان مجلس شورای اسلامی بخواهیم که قوانین سختگیرانه تری برای کنترل دخانیات خصوصا ممنوعیت استعمال دخانیات در اماکن عمومی و افزایش مالیات و عوارض محصولات دخانی و صنوف عرضه کننده این محصولات وضع کنند. صنوفی که برای برخورداری از سود سرشار عرضه این کالای مضر سلامتی، هم پیمان با صنایع تولیدکنندۀ این محصولات در تلاش برای گسترش بازار مصرف، اعتیاد و وابستگی به این محصولات در بین افراد جامعه خصوصا جوانان هستند.
• می توانیم از مسئولان شهرمان بخواهیم با نظارت بیشتر بر اماکن عمومی، مانع مصرف دخانیات در این اماکن شوند و زمینه های ارتقای سلامت عمومی را بیشتر فراهم کنند.
• ما می توانیم با پیوستن به گروهها و سازمانهای مردم نهاد حوزه مبارزه بر استعمال دخانیات، بر قدرت چانه زنی این نهادها بیفزاییم.
• می توانیم در جمع های دوستانه و خانوادگی، با رعایت احترام افراد به صورت دوستانه از آنها بخواهیم که سیگار و قلیان خود را خاموش کنند چرا که دود دخانیات، فقط به چشم مصرف کننده نمی رود و تعداد افرادی که هرسال به دلیل استنشاق دود دست دوم و دست سوم سایر افراد، به بیماریهای غیرواگیر مبتلا می شوند و جان خود را از دست می دهند کم نیست.

 البته لازمه مطالبه گری عمومی، اطلاع رسانی و افزایش آگاهی جامعه از تبعات مصرف دخانیات است. «شهروند آگاه» می تواند برای حفاظت از حقوق سلامت خود مطالبه گری موثری در جهت اجرای تمامی بندهای قانون مبارزه با استعمال دخانیات و کنوانسیون کنترل دخانیات داشته باشد و ضمانت اجرایی قوانین وضع شده در این مورد را از قانونگذار بخواهد. شهروندان آگاه و مطالبه گر، به جای رونق بخشیدن به قلیانسراها، در جهت مبارزه با آنها برخواسته و خواستار احداث اماکن تفریحی-ورزشی بیشتر برای گذراندن اوقات فراغتشان می شوند. آنها از قانونگذار می خواهند که بر صنایع تولید کننده و مراکز عرضه کننده این افیون مرگ، مالیات سنگین وضع کند و از محل درآمد آن، بودجه قابل توجهی را به دستگاه های مربوطه اختصاص دهند تا تمامی اقشار جامعه با سطوح مختلف درآمدی بتوانند از امکانات و خدمات لازم برای کنترل، پیشگیری و ترک مصرف دخانیات به صورت برابر بهره مند شده و استعمال دخانیات بخصوص قلیان را به فراموشی بسپارند.

تنظیم: سارا نعیمی
گردآوری و تهیه در: گروه آموزش و ارتقای سلامت معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1398