گفتگو با دکتر سید فرزاد محمدی، مدیر برنامه ملی پیشگیری از نابینایی و سلامت چشم وزارت بهداشت

به گزارش روابط عمومی بیمارستان فارابی، دومین پنج­شنبه اکتبر، مطابق با 22 مهر، روز جهانی بینایی است. به همین مناسبت با دکتر سید فرزاد محمدی مدیر برنامه ملی پیشگیری از نابینایی و سلامت چشم وزارت بهداشت و عضو هیئت علمی پژوهشی مرکز تحقیقات چشم فارابی گفت و گویی انجام دادیم.

با عرض سلام و ادب. از فرصتی که برای گفتگو اختصاص دادید سپاسگزارم، اولین سوال بنده این است که چرا روزی به عنوان روز جهانی بینایی تعیین شده است؟
من هم از وقتی که به بنده دادید و از ابراز علاقه نسبت به موضوع روز جهانی بینایی تشکر میکنم.
اصولا روز­ها و هفته­ های مناسبتی در حوزه سلامتی، به قصد حمایت­ طلبی و در دستور کار قرار دادن، ایجاد فرصت پاسخ­گویی برای افراد مسوول در حیطه آن موضوع، جلب مشارکت­ های غیر دولتی، ایجاد آگاهی­ های عمومی و بالاخره معرفی و عرضه یک خدمت، تعریف و تعیین می­شوند. این کار ممکن است از جانب نهاد­های دولتی و تولیتی ارائه­ کننده خدمات سلامتی و یا توسط سازمان­های غیر دولتی و نهادهایی که پرداختن به موضوع سلامتی را اولویت خود می ­دانند، صورت بگیرد. روز جهانی بینایی هم، بر اساس نیازی که به دلیل وجود کاستی در مراقبت­ های مرتبط با بینایی و سلامتی چشم احساس می­ شد، در دنیا شکل گرفته­ است.

منظورتان از این کاستی­ ها دقیقاً چیست و چه اهمیتی دارد؟
در سراسر دنیا، مخصوصاً در کشور­های در حال توسعه و کمتر توسعه یافته، شیوع قابل توجهی از اختلالات بینایی که قابل اجتناب و درمان­ پذیر هستند وجود دارد. همچنین شاهد میزان قابل توجهی از کاستی در بازتوانی نابینایی و کم ­بینایی در این کشور­ها هستیم.
هرگاه یک مشکل سلامت عمومی و یک کاستی و نارسایی در ارائه آن وجود داشته باشد، آن مشکل موضوعی اولویت­ دار می شود. بینایی و اختلالات بینایی هم در دنیا همین وضعیت را دارد. اهمیت این موضوع به جایگاه ویژه ­ای که بینایی در سلامت و سلامت در کیفیت زندگی، مولد بودن، برطرف کردن فقر، ناتوانی و بیکاری دارد، بازمی گردد. در حقیقت بینایی یا اختلالات بینایی صرفا یک مشکل سلامتی محسوب نمی­ شود بلکه در کیفیت زندگی افراد و جوامع و حتی توسعه ملی می تواند نقش داشته باشد. بدین سبب بینایی و سلامت چشم همواره از دیدگاه سلامت عمومی اهمیت بسیاری داشته است.

در حال حاضر چه مناسبت ­هایی در ارتباط با سلامت بینایی وجود دارد؟
حداقل سه مناسبت جهانی شناخته شده در ارتباط با چشم و بینایی داریم که روز جهانی بینایی (دومین پنج شنبه اکتبر) یکی از آن­ها است. روز جهانی عصای سفید ( 15 اکتبر) و هفته جهانی گلوکوم (در اسفند ماه)، دیگر مناسبت­ های جهانی هستند. در روز جهانی بینایی، تمرکز بر روی پیشگیری وجود دارد و در روز جهانی عصای سفید تمرکز بر بازتوانی بیشتر است.
البته ما در کشورمان سه مناسبت ملی هم داریم که شامل هفته ملی تنبلی چشم در آبان ماه، روز ملی رتینوپاتی نوزادان نارس در آذر ماه و مصادف با روز جهانی نوزادان نارس است و همین­طور هفته پیشگیری از آسیب­ های ناشی از آتش ­بازی که در هفته دوم اسفند ماه برگزار می­ شود.

برنامه Vision2020 چیست و چه اهدافی دارد؟
همان­طور که اشاره کردم، با توجه به اهمیتی که بینایی در سلامت عمومی دارد و شیوع  اختلالات قابل اجتناب بینایی در جهان و کاستی­ هایی که در زمینه درمان این اختلالات وجود دارد، یک برنامه جهانی و قالب عمومی برای کنترل نابینایی­ های قابل اجتناب در دنیا، تحت عنوان چشم­ انداز 2020(Vision2020) تدوین شده است که هدف آن رفع دلایل قابل اجتناب اختلالات بینایی و نابینایی تا سال 2020(یعنی تا 4 سال آینده) است. البته این برنامه در سال 2000 میلادی تصویب شده و به صورت دوره­ ای هر پنج سال یک­ بار بازنگری می ­شود.
این برنامه حاصل یک شراکت راهبردی بین آژانس بین­ المللی پیشگیری از نابینایی، که یک سازمان غیر­دولتی فرا ملیتی است، با سازمان جهانی بهداشت (WHO )شکل گرفته است. البته کشور­های مختلف  و سازمان­های غیر دولتی متعدد دیگری هم در این برنامه مشارکت دارند و یک شراکت عمومی و ملی و یک همسفری را در بحث پیشگیری از نابینایی و رفع دلایل قابل اجتناب نابینایی در دنیا شکل داده ­اند.
برنامه عمومی به روز شده اخیر، خطاهای انکساری، آب مروارید و بازتوانی کم ­بینایی را مورد توجه قرار داده است، البته اهداف برنامه جا به جا می ­شود. وقتی کشور، توسعه یافته است، متوجه گلوکوم و رتینو­پاتی دیابتی است، وقتی کشور کمتر توسعه یافته است،متوجه آب مروارید و در بعضی کشورها شامل بیماری ­های عفونی مثل تراخم یا حتی کمبود ویتامین  A می شود.

تعهد دولت­ها برای اجرای این برنامه چگونه است؟
مانند همه اولویت­های بهداشتی، دولت­ ها موظفند سلسله اقداماتی را در سطوح مختلف انجام دهند. انجام فعالیت­ های حمایت­ طلبانه، برگزاری روزهای مناسبتی، تولید شواهد و مستندات مورد نیاز و از همه مهم­تر راه اندازی  یک نظام مراقبتی و خدمت رسانی (ترجیحاً به صورت یک­پارچه و ادغام شده با نظام­ های مراقبتی دیگری که در آن کشور و جامعه وجود دارد.)
به عبارت دیگر در شبکه­ های بهداشت و در نظام ارجاع تعریف کنند چه بسته­ های خدمتی در حوزه سلامت چشم و پیشگیری از نابینایی وجود دارد؟ چه افرادی چه خدماتی ارائه می کنند؟ نحوه ارجاع چگونه است؟ باید تعریف شود که وسایل و تجهیزات بسته خدمتی، به صورت بسته بهداشتی و بدون پرداخت هزینه در اختیار داوطلبان سلامت قرار گیرد و یا در قالب پوشش بیمه­ ای تامین شوند. آموزش نیروی انسانی در سطوح مختلف، مراقبت­ های اولیه بهداشتی، مراقبت­ های ثانویه و مراقبت­ های پیشرفته هم، جزء این تعهدات است. طراحی نظام اطلاعاتی مربوطه، طراحی مکانیسم­ های تولیتی نظارتی (در حقیقت مرورکننده عملکرد نظام بهداشتی) در حوزه سلامت چشم هم الزامات دیگری است که کشورها و دولت­ ها به آن متعهد هستند. یک بحث دیگر، پیش­ بینی، ترویج و توسعه همکاری بین بخشی برای دستیابی به اهداف تعیین شده است.به طور مثال، در کشور ما همکاری بین وزارت بهداشت و سازمان بهزیستی یا وزارت رفاه در بحث بازتوانی بسیار اهمیت دارد.       

چه بیماری­ها و اختلالاتی در این برنامه مورد توجه قرار می ­گیرند؟
عمدتاً بیماری­ های نابینا­کننده مورد توجه قرار می­ گیرند ولی اگر بخواهیم فهرست عملگرایانه ­ای ارائه کنیم، بیماری آب مروارید، خطاهای انکساری، تنبلی چشم، رتینوپاتی دیابتی (اختلال شبکیه ناشی از بیماری دیابت)، بیماری آب سیاه، بیماری فرسودگی شبکیه در سالمندی، شاخص ­ترین اختلالات بینایی است که در تمام گروه­ های سنی به شکل عمومی و خصوصا در میانسالی و سالمندی مورد توجه هستند.
در کودکان، علاوه بر خطاهای انکساری و تنبلی چشم­، آب مروارید مادرزادی، گلوکوم مادرزادی و رتینوپاتی نوزادان نارس هم به آن اضافه می­ شود.
 همان­طور که گفتم در کشورهای کمتر توسعه یافته که تراخم آندمیک است، این بیماری اهمیت می ­یابد. همچنین در کشور­های فقیرتر که مشکلات تغذیه ای دارند، کمبود ویتامین A می­ تواند به عنوان اولویت باشد.

آقای دکتر محمدی، جنابعالی مدیر برنامه ملی پیشگیری از نابینایی و سلامت چشم وزارت بهداشت هستید، برای تحقق اهداف Vision2020 تا به حال چه اقداماتی در ایران صورت گرفته است؟ دفتر چه برنامه­هایی برای آینده دارد؟
البته عنوانی که برای بنده به کار بردید صحیح نیست و باید یک اصلاحی صورت گیرد، بنده عهده دار دفتر هماهنگی سلامت چشم و پیشگیری از نابینایی در وزارت بهداشت هستم که در حوزه اداره بیماری­های غیر واگیر معاونت بهداشتی قرار گرفته ­است و البته یک پست فرعی دیگری هم هست. بنده در حوزه کنترل بیماری تراخم هم مسئولیتی دارم. ( کشور ما در فاز ریشه ­کنی و کنترل تراخم نابینا­کننده است)
به هرحال، کار دفتر ما در وزارت بهداشت، هماهنگی و مشاوره است. یعنی نظرات و مشاوره های فنی را برای واحد­های دیگر در وزارت بهداشت، یا در پاسخ به درخواست­ هایی که از  نهاد­های دیگر به طور مثال همکارانمان در سازمان بهزیستی یا آموزش و پرورش می ­رسد، تدوین می­کنیم .
این که در کشور چه اقداماتی در حوزه پیشگیری از نابینایی و سلامت چشم انجام می شود، مواردی را می ­توان اشاره کرد که ما هم نقش­ هایی را در ارتباط با آنها بر عهده گرفته­ ایم. به عنوان مثال، یکی از اقدامات مشخصی که نزدیک به دو دهه است در سطح ملی اجرا می شود، بحث غربالگری تنبلی چشم است که توسط سازمان محترم بهزیستی و با همکاری وزارت بهداشت و همکاران اپتومتریست و چشم ­پزشک در سراسر کشور انجام می­شود .
ما در دو سال گذشته، در راستای تحقق هم ­افزایی و همکاری بین بخشی، اقدامات متعددی را در رابطه با این موضوع انجام  داده ­ایم. بیشتر از 10 تا 15 جلسه کمیته تخصصی، موضوعی تنبلی چشم را برگزار و افراد ذینفع را در آن دعوت کردیم و توانستیم یک تفاهم و اجماع ارزشمندی را بین افرادی که به هر شکلی در این موضوع نقش دارند ایجاد کنیم. تدوین خلاصه سیاستی، تفاهم نامه بین بخشی، سیاست رسمی درباره اینکه غربالگری در چه سنی با چه ابزاری و به چه شکلی باید صورت گیرد، از مجموعه اقداماتی است که در این کمیته انجام شده و اجرای یک پروژه ارزشیابی برنامه غربالگری تنبلی چشم را هم در دستور کار داریم.
موضوع دیگری که در بحث پیشگیری از نابینایی در کشور جریان داشته، اقداماتی است که بنیاد خیریه نورآوران سلامت در قالب خدمت ­رسانی به مناطق دوردست و بسیار محروم انجام داده است. نزدیک به پانزده پروژه در سال­های گذشته توسط بنیاد انجام شده و خدمت گسترده ­ای برای جراحی آب مروارید، تجویز و تامین عینک برای خطاهای انکساری اصلاح نشده صورت پذیرفته، که کار بسیار ارزشمندی بوده و شاخص ­ها نشان می ­دهند که چه خدمت گسترده ای در این ارتباط صورت گرفته است. ولی ما فکر می­ کنیم مناسب است یک ارزشیابی در ارتباط با این برنامه صورت بگیرد، جنبه­ های مثبت این اقدام از دید پژوهشگرانه خارجی، گزارش شود و اگر هم زمینه ­هایی برای ارتقا وجود دارد مورد توجه قرار بگیرد.
پروژه دیگری که در کشور در جریان است، برنامه غربالگری بیماری شبکیه در نوزادان نارس و کنترل نابینایی ناشی از آن است که اتفاقا قطب چشم­ پزشکی فارابی در این مورد نقش بسیار قابل توجهی در سطح کشور دارد و در همکاری با اداره نوزادان وزارت بهداشت بسیار تاثیر گذار بوده است و توانسته هم در سطح تهران و هم در سطح ملی، مدل­ سازی و الگو­سازی کند. بنده هم به عنوان نماینده دفتر پیشگیری از نابینایی و سلامت چشم وزارت بهداشت در این پروژه شرکت دارم و نظرات کارشناسی خودم را در این ارتباط مطرح می ­کنم.
موضوع دیگر این است که ما در حال تدوین پرونده درخواست گواهینامه ریشه­ کنی یا کنترل تراخم نابینا­کننده از سازمان جهانی بهداشت هستیم. این یکی از پروژه­ های اداری و رسمی ما است که در دست داریم. البته ضمن انجام این کار متوجه شدیم در نوار مرزی ما با افغانستان، بروز عفونت ملتحمه مزمن ناشی از تراخم، از آستانه­ هایی که سازمان جهانی بهداشت توصیه می­ کند بالاتر است. یعنی الان در آن منطقه مشکل داریم و لازم است اقدامی انجام دهیم. قرار است به زودی بازدید و ارزیابی از محل داشته باشیم تا ببینیم لازم است یک برنامه کنترل مداخله­ ای یا مراقبتی در آن جا مستقر کنیم یا خیر.
در بحث ناتوانی و کم­ بینایی، برنامه و دیدگاهمان، سر و سامان دادن امر در قالب یک برنامه همکاری بین بخشی و از مجرای سازمان بهزیستی است. یعنی گرچه در حوزه تولیتی و توزیع ماموریت ملی، بحث بازتوانی را در حیطه مسئولیت ­ها و اختیارات وزارت رفاه و سازمان بهزیستی می­دانیم، منتها اینکه وضعیت بازتوانی بینایی در کشور چگونه است در­باره اش دغدغه و نگرانی داریم. بنابر این، همکاری با سازمان بهزیستی را در دستور کار خود قرار داده­ ایم.
یک پروژه عملیاتی مشخص دیگر، راه اندازی بوستان حواس، مهد کودک ویژه کودکان نابینا است که با هدف بازتوانی نابینایی و توانمند­سازی کودکان، قرار است به صورت نمونه ­ای در کنار دو نمونه دیگری که در کشور ساخته شده، در بیمارستان فارابی تاسیس شود.
 امیدواریم بتوانیم یک مرکز فرماندهی و Hub در بیمارستان فارابی راه ­اندازی کنیم که زمینه ساز راه ­اندازی شبکه­ ای از این مهدکودک‎ها و مراکز بازتوانی برای کودکان نابینا باشد که یک اقدام بسیار ارزشمند در بحث بازتوانی کودکان و نابینایی به حساب می ­آید.
ما با سازمان جهانی بهداشت، دفتر منطقه­ ای و دفتر کشوری، همکاری و برنامه هایی که در قالب چشم انداز 2020 هست را پی گیری می­کنیم. از جمله "تحلیل موقعیت کشور از نظر نظام مراقبت سلامت چشم" پروژه ­ای که سال گذشته با موفقیت اجرا کردیم. از جمله پروژه­ اولویت ­داری که در آن تحلیل نظام ­مندی را بدست آوردیم، "طراحی، جایابی و ادغام خدمات اولیه سلامت چشم " بود. در جاهایی از کشور که الان نظام شبکه و نظام مراقبت وجود دارد، نظام مراقبت خانواده، خانه­ های بهداشت و بهورزان، مراقبین سلامت خانواده و نظام ­پزشک خانواده سه مدل اصلی هستند که در کشور و در بحث مراقبت­ های اولیه سلامتی در همه حوزه­ ها مد نظر هستند. ما می خواهیم ببینیم در هر یک از این حوزه ­ها، مراقبت­ های اولیه چشم  را چگونه می ­توان تعریف، جایابی و ادغام کرد و به کار گرفت. البته با در نظر گرفتن یک­سری انتخاب های واقع­ بینانه و عملیاتی.
به نظر شما سازمان­ های همکار و افراد موثر برای دستیابی به اهداف برنامه Vision2020 چه کسانی هستند؟
فکر می­ کنم در سوالات قبلی به بخشی از سازمان­های همکار و افراد موثر، در دسترسی به اهداف طرح و هدف ارزشمند سلامت چشم و پیشگیری از نابینایی اشاره کردم. مثل سازمان محترم بهزیستی، همین­طور همکاران بسیار خوبی که از دانشگاه ­ها و مراکز تحقیقاتی داریم. برای ساماندهی این گروه­ ها و هم­ افزایی و تقسیم ماموریت های ملی موفق شدیم در حدود یک سال گذشته ائتلافی را تحت عنوان "کنسرسیوم سلامت چشم و پیشگیری از نابینایی" سر و سامان بدهیم.
این ائتلاف یک سری نهاد­های تولیتی دارد که شامل دفتر بنده در وزارت بهداشت، دفتر سلامت خانواده و نهاد­های دیگری که به شکلی به سلامت چشم می ­توانند مرتبط باشند، می ­شود. از طرف دیگر دو دفتر یا معاونت در سازمان بهزیستی و وزارت رفاه هستند که یکی در حوزه پیشگیری از ناتوانی و دومی بازتوانی معلولیت، فعالیت می­ کنند، این­ها هم همکاران تولیتی و حاکمیتی به حساب می ­آیند. در وزارت آموزش و پرورش هم، بحث سلامت بینایی و سلامت محصلین را داریم.
در این کنسرسیوم علاوه بر این موارد که اشاره کردم، نهاد­های غیر­دولتی حرفه­ ای مانند انجمن چشم ­پزشکی و انجمن علمی و صنفی اپتومتری هم شرکت دارند. همین­طور انجمن­ های غیر دولتی اجتماعی یا اقتصادی که به شکلی مرتبط با سلامت چشم هستند مانند انجمن RP  و اتحادیه عینک ­سازان، همچنین مرکز تحقیقات چشم ­پزشکی بیمارستان لبافی­ نژاد(دانشگاه علوم ­پزشکی شهید بهشتی)، مرکز تحقیقات چشم­ پزشکی بیمارستان فارابی(دانشگاه علوم پزشکی تهران)، مرکز تحقیقات چشم ­پزشکی نور، بنیاد خیریه نوآوران سلامت و ستاد شبکه تحقیقات چشم، سازمان­ های همکار و عوامل موثر دیگری هستند که با در کنار هم درآوردن آن­ها یک کنسرسیوم و ائتلاف را برای رسیدن به اهداف طراحی کرده ­ایم.

نقش رسانه ­ها و انتظارات شما از آن­ها چیست؟
جنس کار رسانه­ ها این است که در غالب روزهای مناسبتی، فعالیت­ های حمایت طلبانه انجام می ­دهند. این فعالیت رسانه­ ای می ­تواند خیلی حرفه­ ای­ تر باشد. بتوانیم ژورنالیست­ های موضوعی داشته باشیم. مثلاً علاوه بر ژورنالیست سلامت، ژورنالیست سلامت چشم داشته باشیم که بر موضوع مسلط باشد، خودش بتواند گزارشات دوره ای و فنی درست کند و حتی از وزارت بهداشت آمار نخواهد.
خیلی از اوقات رسانه­ ها از ما به عنوان نماینده سازمان، آمار می­ خواهند و برنامه­ ها را می پرسند. در حالی­ که از یک سیستم رسانه­ ای پویا و فعال انتظار می ­رود غیر دولتی باشد. خودش فعالیت رسانه ­ای تحقیقی و عالمانه انجام دهد، در روزهای مناسبتی مسئولین را به چالش بکشد و از آن­ها پاسخ بخواهد که در مورد کاستی­ ها توضیح دهند یا حتی کاستی ­ها را عنوان کنند. یعنی در واقع، رسانه و ژورنالیزم پویا به مسئولین کمک می­ کند تا کاستی­هایی که مغفول مانده ­اند یا در بین اولویت­ های دیگر گم شده ­اند را پیدا و به آن­ها توجه کنند.
چنین نقشی را نه تنها رسانه ملی، بلکه تمامی ابزار­های رسانه ­ای دولتی و غیر دولتی، شبکه­ های حرفه­ ای و اطلاع ­رسانی سنتی و مجازی می ­توانند عهده ­دار باشند.
مسلماً دفتر جنابعالی برای برنامه­ ریزی­ های کلان، آمارهایی را در ارتباط با وضعیت و سیمای سلامت چشم در اختیار دارد و باید قابل اطمینان­ ترین مرجع برای دریافت این اطلاعات باشد.

آیا اصلا چنین آماری وجود دارد؟ برای ایجاد یا تکمیل بانک اطلاعاتی موجود چه اقداماتی انجام داده اید؟
بله مسلماً یکی از مهم­ترین وظایف دفتر بنده، به روز کردن آمارها و در اختیار گذاشتن آمار­هایی است که می­تواند جنبه حمایت­ طلبانه یا کاربرد اولویت­ گذاری داشته باشد و این آمار­ها را بر اساس شواهد موجود ارائه کند. البته تصویری که ما از سیمای سلامت چشم در کشور داریم تصویر کاملی نیست. در مورد همه زمان­ها و همه جای کشور و تمام بیماری­ های چشم اطلاعات نداریم. به همین دلیل هم در ارتباط با کاستی های اطلاعاتی که وجود دارد، سفارش ­های پروژه ­ای داریم. از همین مراکز تحقیقاتی و عوامل دیگر حقوقی و حقیقی که در کنسرسیوم هستند یا علاقه ­مندانی که در شبکه پژوهشگران هستند فراخوان می­ زنیم و مسئله را مطرح می ­کنیم که انجام دهند.
در سال­های گذشته هم این خدمات به شکل گسترده ­ای توسط همین اعضای محترم حقوقی که اشاره کردم تامین شده و به سبب همین پژوهش ­ها در هر صورت می توانیم یک سیمای سلامت چشم و نابینایی را در کشور ارائه کنیم.

آیا دفتر شما گزارش سالانه ­ای به مناسبت روز جهانی بینایی منتشر می­ کند؟
بله تقریباً چنین چیزی داریم. ما در سال گذشته یک تقویم سالانه ­ای را منتشر کردیم و در آن بخش ­هایی از فعالیت­های انجام شده در روز­های مناسبتی سال قبل (و نه فقط در روز جهانی بینایی) را در قالب عکس و خبر و اشاره به عملکرد نهاد­ها و عوامل موثر که در آن نقش داشته ­اند را نشان دادیم. همین­طور جلسه سالانه کارگروه تخصصی روز­های مناسبتی را برگزار می ­کنیم که نحوه برگزاری روز­های مناسبتی سال قبل را مرور کرده و برای سال بعد سیاست­ گذاری می­ کنیم و مضمون سالانه روز­های مناسبتی را طی رایزنی، پیش­نویس و تعیین می ­کنیم.
از توجه و حوصله شما سپاسگزارم و برای شما و همکارانتان آرزوی موفقیت دارم.
گفتگو: امیدوار