جسم انسان از ميليون ها سلول (حدود 100 تريليون) تشكيل‌شده است كه در كنار هم‌بافت‌هايي مانند ماهيچه ها، استخوان‌ها و پوست را مي‌سازند. اغلب سلول‌هاي طبيعي بدن در پاسخ به تحريكاتي كه از داخل و خارج بدن به آن‌ها وارد مي‌شود رشد و توليدمثل مي‌كنند و درنهايت مي ميرند. اگر اين فرايند در مسير تعادل و صحيح خود اتفاق بيفتد، بدن سالم مي ماند و عملكرد طبيعي خود را حفظ مي‌كند اما مشكلات زماني شروع مي‌شود كه يك سلول طبيعي در اثر عوامل مختلف ژنتيكي يا زيست‌محيطي دچار جهش و يا تغيير شود و به سلول سرطاني تبديل شود. اين سلول جهش‌يافته به‌صورت غيرطبيعي و غيرقابل كنترل تقسيم و به دو سلول جديد جهش‌يافته تبديل مي شود و اين فرايند به همين ترتيب ادامه مي‌يابد تا همان يك سلول به توده اي از سلول‌ها كه تومور ناميده مي شود، تبديل شود. پس سرطان نتيجه انباشتگي جهش در ژن‌هايي است كه باعث تمايز و تقسيم و مرگ سلول مي شوند. اين تومورها باعث تهاجم و تخريب بافت طبيعي مي‌شوند، اگر سلول‌ها از چنين توموري جدا شوند، مي‌توانند از طريق جريان خون يا سيستم لنفي و يا مهاجرت سلول به سلول به ساير نقاط بدن دست‌اندازي كنند (متاستاز).

مراحل ايجاد سرطان
براي ايجاد سرطان گذار از سه مرحله ضروري است: مرحله آغاز (Initiation)، مرحله پيشبرد (Promotion) و مرحله پيشرفت (Progression).
لازم به ذكر است كه برخي از عوامل سرطان‌زا هر سه اثر آغازكننده و پيشبرد و پيشرفت را باهم دارند و اين مواد بدون كمك هيچ عامل ديگري قادرند كه باعث پيدايش تومور شوند.
مرحله آغاز ناشي از تماس سلول‌ها با مقدار مناسبي از يك عامل سرطان‌زا است اين مرحله سبب آسيب دائمي به DNA مي‌شود و مرحله اي سريع و غيرقابل برگشت است اما براي عبور سلول از مرحله آغاز، تنها تغيير DNA كافي نيست بلكه بايد ساختمان DNA آسيب‌ديده همانندسازي كند تا اين تغييرات به ارث هم برسد. تحريك سلول آغازين براي تقسيم پيشبرد (Promotion) ناميده مي‌شود.
در مرحله پيشرفت، پيش برنده ها كاري مي‌كنند كه سلول‌هايي كه مرحله آغاز را گذرانده اند و در مرحله پيشبرد تحريك تقسيم‌بر آن‌ها صورت گرفته است، تومور تشكيل دهند. تومورهاي بدخيم با متاستاز به ساير نقاط بدن مي‌توانند درنهايت باعث مرگ شوند.

عوامل ايجاد سرطان
علل ايجاد بسياري از انواع سرطان ها هنوز ناشناخته است؛ اما تحقيقات به‌طور قوي اين فرضيه را تائيد مي‌كنند كه حدود 85 درصد علل سرطان ها به عوامل محيطي مرتبط هستند و تنها 15 درصد از آن‌ها با عوامل ژنتيكي ارتباط دارند.
بنابراين با اتخاذ شيوه هاي صحيح زندگي مي‌توان از تعداد زيادي از سرطان‌ها با زمينه عوامل محيطي پيشگيري كنيم.
الف) عوامل ارثي: استعداد خانوادگي و آمادگي ژنتيكي به‌خصوص در ابتلا به سرطان معده، پستان، روده بزرگ، ريه و رحم مؤثرند. همچنين خطر ابتلا به سرطان در بعضي از ناهنجاري هاي ژنتيكي بيشتر مؤثر است. به‌طور مثال در سندرم داون شانس ابتلا به سرطان خون افزايش مي‌يابد.
ب) عوامل زيست‌محيطي: همان‌طور كه گفته شد حدود 85 درصد از علل كل سرطان ها را عوامل محيطي تشكيل مي‌دهند كه از مهم‌ترين عوامل مي‌توان به موارد زير اشاره كرد.
عوامل تغذيه‌اي و شيوه‌ي زندگي:
تغذيه نامطلوب و نامناسب در ايجاد سرطان هاي روده بزرگ، مقعد و پستان نقش بسزايي دارند. در جمعيت هايي كه ميزان مصرف سبزي ها و فيبر (سلولز غيرقابل جذب) در رژيم غذايي آن‌ها كم است، ميزان بروز سرطان روده بزرگ افزايش مي‌يابد. شواهد نشان مي‌دهد كه احتمال بروز اين سرطان‌ها در بين افرادي كه از رژيم گياهي تبعيت مي‌كنند، پائين تر است. چاقي خود ممكن است خطر بروز سرطان رحم را افزايش دهد. همچنين الكل و سيگار خطر ابتلا به سرطان دهان و حلق و حنجره و مري را افزايش مي دهند. گزارش هايي از ارتباط كمبود برخي از مواد غذايي مانند كمبود ويتامين A.B و C با سرطان هاي روده بزرگ و پستان وجود دارد.
استعمال سيگار، تغذيه بد و نداشتن فعاليت ورزشي همه باعث ضعف سيستم ايمني مي‌شود. زندگي پر از جنجال و استرس نيز همين اثر را دارد.

عوامل فرهنگي و اقتصادي:
ازدواج در سنين پايين يكي از عوامل مهم در ايجاد سرطان دهانه رحم است. برعكس سرطان پستان در افرادي ديده مي‌شود كه ازدواج و حاملگي در سنين بالا داشته‌اند. قابل‌ذكر است كه عمل شيردهي جنبه محافظتي در برابر سرطان پستان دارد بيشتر سرطان‌ها در مردان، طبقات پائين اجتماع، جوامع شهري و افراد مسن با شيوع بالاتري روي مي‌دهند.

عوامل ويروسي:
تعداد بسيار زيادي از ويروس‌هاي DNA و RNA دار خاصيت تومورزايي دارند، از بين ويروس‌هاي DNA تومورزا مي‌توان به مواردي مانند ويروس پاپيلوماي انساني، ويروس ايشتاين بار و ويروس هپاتيت B اشاره كرد.

عوامل فيزيكي:
اشعه ماوراءبنفش (در نور آفتاب) و پرتوهاي يونيزه كننده (در تصويربرداري تشخيصي و انفجارت اتمي) از مهم‌ترين عوامل فيزيكي سرطان‌زا محسوب مي‌شوند.

عوامل شيميايي:
بسياري از مواد شيميايي كه درگذشته بي‌ضرر محسوب مي گشتند، اكنون به‌عنوان سرطان‌زا شناخته‌شده‌اند. موادي مانند كروم، نيكل، آرسنيك، آروماتيك ها، قطران، پنبه نسوز، بعضي از رنگ‌ها، حشره‌كش‌ها، نگه‌دارنده‌هاي مواد غذايي مانند نيتريت ها، ضدعفوني‌كننده‌ها و پاك‌كننده‌ها. بعضي از قارچ‌ها مثل آسپرژيلوس، بعضي از داروها مثل DES كه در صنايع مختلف ازجمله پلاستيك‌سازي، رنگ‌سازي، چرم‌سازي، قير و لاستيك‌سازي، حشره‌كش‌ها، صنايع آرايشي استفاده مي‌شوند، بالقوه سرطان‌زا هستند.
تماس‌هاي شغلي با اين مواد، همچنين استنشاق، خوردن و تماس‌هاي پوستي از راه‌هاي مهم انتقال اين مواد به بدن هستند. اين مواد با جاري شدن در آب، هوا و خاك باعث آلودگي محيط‌زيست و سپس انتقال به بدن از راه هايي كه گفته شد مي‌شوند.
همچنين دود سيگار كه حاوي مواد سرطان‌زاي متعدد است يكي از عوامل مهم و شناخته‌شده در ايجاد سرطان است و به‌ويژه از عوامل ايجاد سرطان ريه و حنجره و مري ميم باشد.
فعاليت‌هاي مركز تحقيقات محيط‌زيست دانشگاه علوم پزشكي تهران درزمينه بررسي مواد شيميايي سرطان‌زا در ايران
مركز تحقيقات محيط‌زيست دانشگاه علوم پزشكي تهران با همكاري مركز تحقيقات بيماري‌هاي گوارش و كبد دانشگاه علوم پزشكي تهران و در راستاي چشم‌انداز، رسالت‌ها و اهداف خود، بررسي عوامل شيميايي، فيزيكي و بيولوژيك زيست‌محيطي را وجهه همت خود قرار داده است. در اين راستا اين مركز پس از گردآوري تمامي پژوهش ها و مطالعات انجام‌شده در اين زمينه در ايران (و ارائه نتايج آن در قالب GIS)، نسبت به تهيه ليست تمامي عوامل شيميايي كارسينوژن (سرطان‌زا) مرتبط باده سرطان شايع كشور اقدام نموده است و اندازه‌گيري اين سرطان‌زاها را در سه فاز مختلف تهران، نيمه شمالي كشور و نيمه جنوبي كشور آغاز نموده است تا با انجام پژوهش‌هاي هدفمند و علمي، نسبت به ارائه راه‌حل در مورد بخش عمده‌اي از عوامل شيميايي سرطان‌زا در كشور دست./ق

بروشور محيط زيست و سرطان

منبع: مركز تحقيقات محيط‌ زيست، دانشگاه علوم پزشكي تهران

تنظيم: مونا عدالت يار