دارالفنون، پیشگام آموزش پزشکی نوین در ایران

گالري عكس
در آستانه برگزاري جشن 80 سالگي دانشكده پزشكي دانشگاه علوم پزشكي تهران و با توجه به پيشگامي مدرسه دارالفنون در آغاز آموزش نوين پزشكي در ايران، با ابوطالب حافظي دبير شوراي سياست گزاري دارالفنون به گفت و گو نشستيم تا گوشه هايي از تاريخچه ارزشمند اين مدرسه تاريخي را مرور كنيم.

دارالفنون، پيشينه آموزش نوين ايران
حافظي دارالفنون را از چند منظر قابل تكريم و احترام خواند و گفت: دارالفنون پيشينه آموزش نوين ايران است و به دنبال راه اندازي آن، وزارتخانه هاي آموزش و پرورش، آموزش عالي، بهداشت و دانشگاهها بوجود آمده است و اين نخستين دليل براي تكريم آن است.
دبير شوراي سياست گزاري دارالفنون افزود: ناصرالدين شاه در نخستين ابلاغ، علي قلي ميرزا اعتضادالسلطنه را به عنوان وزير علوم و دارالفنون را به‌عنوان وزارت علوم انتخاب كرد و دليل اين انتخاب آن بود كه اينجا به‌عنوان دانشكده پلي تكنيك محيط دانشجويي محسوب مي‌شد و دانش آموزي نبود.

دارالفنون، آغازي براي تحولات معماري در ايران
حافظي سبك معماري دارالفنون را آغازي براي تحولات معماري در ايران دانست و گفت: در ساخت بسياري از بناهايي كه بعدها ايجاد شدند، از جمله بانك ملي، بانك سپه، ساختمان شهرباني سابق، اداره پست و اداره ثبت احوال از سبك معماري دارالفنون الگوبرداري شده است.

دارالفنون، مهد و پرورشگاه استعدادهاي كشور
دبير شوراي سياست گزاري دارالفنون افزود: نكته بعدي كه اهميت دارالفنون را نشان مي دهد، آن است كه اينجا مهد و پرورشگاه استعدادهاي فراواني است كه توانسته چهره هاي خدوم و تاثيرگذاري را در عرصه فرهنگ، سياست و علوم به جامعه تحويل دهد. از جمله احمد آرام، جلال آل احمد، دكتر محمد قريب، علي اكبر سياسي، محمد معين، محمدحسين شهريار، دكتر غلامحسين صديقي و صدها چهره ديگر.
وي با اشاره به فارغ التحصيل شدن هزار و 100 تن دانش آموخته رشته هاي مختلف از دارالفنون گفت: عده اي از اين فارغ التحصيلان، به مقامات عالي سياسي و علمي رسيدند و در دگرگون كردن جامعه ايران، گسترش دانش و حوادثي چون انقلاب مشروطه نقش بسزايي داشتند.
حافظي با بيان اين‌كه «دارالفنون حق بزرگي بر گردن مردم ايران دارد.» گفت: از همين مدرسه، 25 وزير آموزش‌وپرورش و هفت نخست وزير فارغ التحصيل شده اند.

شرحي بر چگونگي ساخت بناي دارالفنون
وي به شرح چگونگي ساخت بناي دارالفنون پرداخت و گفت: در اوايل سال 1266 هجري قمري، مرحوم اميركبير ناصرالدين شاه را متقاعد كرد تا زميني بالغ بر 10 هكتار واقع در شمال شرقي ارگ كه پيش از آن سربازخانه بود، جهت ايجاد مدرسه دارالفنون اختصاص دهد و با عنايت ويژه، سركشي مرتب و حمايت بي دريغ اميركبير، ساخت اين بنا پس از دو سال به اتمام رسيد.
حافظي افزود: در سال 1267 قمري، پس از گذشت يك سال از آغاز ساخت دارالفنون، از آنجايي كه نگاه اميركبير استخدام اساتيد فني در اين مدرسه بود، فردي به نام جان داود را مامور مي كند كه به كشور اتريش برود و اساتيدي را با خود به ايران بياورد.
دبير شوراي سياست گزاري دارالفنون افزود: با توجه به سياست هاي استعمارگرانه انگليس و روسيه، اميركبير براي انتخاب اساتيد دارالفنون به سراغ اين كشورها نرفت و اتريش را كه در آن زمان از لحاظ علمي سرآمد بود، انتخاب كرد. ولي وقتي معلمين اتريشي به همراه جان داود به ايران مي آيند، متوجه مي شوند كه اميركبير از مقام خود عزل شده است.
وي با اشاره به گشايش رسمي دارالفنون در سال 1231 شمسي گفت: در همين زمان اميركبير در تبعيد بسر مي برد و 13 روز پس از بازگشايي دارالفنون، اميركبير به شهادت رسيد.
دبير شوراي سياست گزاري دارالفنون افزود: در آغاز كار دارالفنون، ساختمان آن 50 اتاق داشت و قرار بود 30 دانش آموز در آن تحصيل كنند ولي با فشار درباريان 105 دانش آموز در اين مدرسه ثبت نام كردند.

راه اندازي رشته هاي پزشكي و دواسازي در دارالفنون
حافظي با اشاره به تدريس هفت رشته مختلف در دارالفنون گفت: در زمان راه اندازي، هفت رشته مختلف شامل پياده نظام، سواره نظام، توپخانه، مهندسي معدن، علوم طبيعي، طب و داروسازي تدريس مي شد.
وي افزود: با وجود آن كه اميركبير براي دانش نظامي اهميت قائل بود، اين كه چه عاملي منجر به اين شد تا اميركبير با طبقه بندي نيازها در كنار علوم نظامي، طب و داروسازي را به عنوان نياز اصلي تشخيص دهد، در خور تامل و توجه است.
دبير شوراي سياست گزاري دارالفنون افزود: اميركبير وضعيت پزشكي آن زمان را رصد كرده بود و مي دانست كه ايران از اين لحاظ دچار چه فاجعه عظيمي است. پزشكي در آن زمان جنبه سنتي داشت و بسياري از درمانگران، دواسازان محلي بودند و به شيوه غيرعلمي بيماران را درمان مي كردند.

بازسازي بناي دارالفنون در سال 1308
حافظي با بيان اين‌كه «بناي اوليه دارالفنون تا سال 1305 شمسي به كار خود ادامه داد.» گفت: در اين سال، مشكلاتي براي ساختمان ايجاد شد و به همين دليل در سال 1308 شمسي ساختمان اوليه آن را تخريب و بناي دوم را با طراحي ماركوف روسي ايجاد كردند.
وي افزود: بناي جديد در سال 1313 شمسي در دو طبقه با 32 اتاق كه از طريق چهار راهرو به حياط ختم مي شد، ساخته يا افتتاح شد. همچنين در ضلع شرقي ساختمان، صحيه مدارس (اولين بهداري آموزشگاه) به مدت شش ماه در سال 1314 شمسي احداث شد و ساختمان آزمايشگاه فيزيك و شيمي در سال 1320 شمسي در ضلع شمال شرقي مدرسه به مرحله بهره برداري رسيد. در سال 1304 شمسي نيز ساختماني در ضلع شمالي اين بنا به عنوان سالن تمرينات ورزشي ايجاد شد. 

تلاش اميركبير براي ارتقاء وضعيت بهداشت و درمان ايران
حافظي با اشاره به ارتباط دارالفنون با وضعيت بهداشت و درمان گفت: در ماه صفر سال 1267 قمري، به موازات ايجاد دارالفنون، بيماري وبا و آبله در كشور شيوع پيدا كرد و منجر به فوت بسياري از مردم شد.
وي افزود: زماني كه به اميركبير شيوع بيماري ابله و مرگ و مير مردم را اطلاع دادند، بسيار ناراحت شد و دستور داد كه در تهران و ولايات اطراف با آبله كوبي از بروز اين بيماري پيشگيري كنند.
دبير شوراي سياست گزاري دارالفنون ادامه داد: در همين زمان، برخي رمال ها شايعه كرده بودند كه اگر كسي آبله كوبي كند، جن زده مي‌شود و به همين دليل علي رغم زحمات پزشكان در كل تهران تنها 313 نفر براي آبله كوبي آمده بودند. همچنين به دليل عدم استقبال مردم از آبله كوبي، اميركبير دستور داد هركس حاضر نشود آبله كوبي كند، بايد پنج تومان جريمه پرداخت كند كه آن هم كارساز نبود.
حافظي با اشاره به اهمال كاري مردم آن زمان براي آبله كوبي فرزاندانشان و در نتيجه فوت آنها گفت: نقل است كه يك پاره دوز كه فرزندش به دليل آبله در آغوشش فوت شده بود، به اميركبير مراجعه كرد و اميركبير هنگامي كه مشاهده كرد اين فرد از آبله كوبي فرزندش امتناع كرده است، به او گفت: «ما كه براي نجات بچه هايتان آبله كوب فرستاديم.» پيرمرد با اندوه گفت: «حضرت امير به من گفته بودند اگر بچه را آبله كوب كنيم، جن زده مي شود.» امير فرياد كشيد: «واي از جهل و ناداني. حال گذشته از آن كه فرزندت را از دست دادي، بايد پنج تومان جريمه هم بپردازي.» و چون اين فرد مستمند بود و قادر به پرداخت جريمه نبود، اميركبير از جيب خود جريمه وي را پرداخت كرد. 
دبير شوراي سياست گزاري دارالفنون افزود: در روزنامه وقايع اتفاقيه آمده است كه اميركبير با ديدن فرزند بقالي كه به دليل عدم آبله كوبي و ابتلا به آبله فوت كرده بود، زار زار گريه كرد و وقتي ميرزاآقاخان نوري به اميركبير معترض شد: «اين جهالت مردم است. تو چرا گريه مي كني؟» اميركبير در پاسخ گفت: «مسئول جهالت مردم ما هستيم. اگر در روستا و كوچه و خيابان، مدرسه مي ساختيم و كتابخانه ايجاد مي كرديم، فالگيرها بساطشان را جمع مي كردند. تمام ايراني ها اولاد حقيقي من هستند.»

دكتر پولاك، نخستين معلم طب در ايران 
حافظي با اشاره به تاسيس نخستين مريض خانه دولتي رسمي ايران توسط اميركبير و عزم او براي راه اندازي رشته طب گفت: يكي از معلماني كه از اتريش آمده بود دكتر پولاك معلم «طب، جراحي و كحالي» بود كه طي حضور نه ساله اش در ايران، همواره مشي معلمي خود را حفظ كرد.
وي با بيان آن كه «دكتر پولاك حق بزرگي به گردن جامعه پزشكي ايران دارد.» گفت: تدريس دكتر پولاك بسيار محكم و اصولي بوده و او در تدريس خود تنها به بحث هاي نظري اكتفاء نمي كرده است. همچنين در سفرنامه پولاك، دو فصل به تفصيل به شرح امراضي كه در ايران وجود داشته، پرداخته شده است.  
حافظي افزود: دكتر پولاك در تدريس طب، مي خواست عمل تشريح را نيز انجام دهد كه اجازه اين كار را به او نمي دادند. اما زماني كه فرد بيگانه اي درگذشت، دكتر پولاك از اين فرصت استفاده كرده و با حضور شاگردان، جسد وي را كالبدشكافي كرد. همچنين معلمي در ايران كه زبان فرانسه تدريس مي كرد، جسم خود را براي انجام كالبدشكافي پيش فروش كرد و پول آن را صرف خريد كتابخانه اي در تهران كرد. 
دبير شوراي سياست گزاري دارالفنون، ضمن بيان ديگر اقدامات تاثيرگذار دكتر پولاك در تربيت شاگردان طب گفت: دكتر پولاك پس از تربيت شاگردانش كه تعداد آنها به حدود 30 تن مي رسيد، زمينه اي را براي عزيمت آنها به فرانسه فراهم كرد و اين شاگردان پس از آموزش پنج تا شش ساله اي كه در فرانسه ديدند، دوباره به وطن بازگشتند.
حافظي افزود: ديگر اقدام مهم دكتر پولاك، تاليف كتب پزشكي بود كه بي منت در اختيار همه علاقه مندان قرار مي داد. از جمله كتاب هاي تشريح، جراحي، رساله اي براي طب نظامي، معالجه و تدبير امراض، مقررات طب، زبده الحكمه، علاج الاسقام و رساله اي درباره اطباء اتريش در ايران.

دارالفنون، مدرسه اي براي شكل گيري هويت ايراني
حافظي بازگشت تحصيل كردگان خارج از كشور به وطن را حاصل تلاش هاي اميركبير براي ايجاد هويت ايراني در شاگردان دارالفنون دانست و گفت: اميركبير ابتدا مدرسه را ايجاد و در آن فرهنگ سازي كرد. به همين دليل اكثر آنهايي كه براي ادامه تحصيل به خارج از كشور رفته بودند، به ايران بازگشتند.

تاثيرات دارالفنون در ساماندهي طبابت در ايران
وي با اشاره به تلاش اميركبير براي ساماندهي فعاليت پزشكان سنتي گفت: بنابه دستور اميركبير در دارالفنون، براي فارغ التحصيلان رشته طب گواهي صادر مي‌شد و تنها كساني مي توانستند طبابت كنند كه اين گواهي را داشته باشند.
حافظي شكل گيري مجلس حفظ الصحه را از ديگر اقدامات دارالفنون براي ساماندهي طبابت در ايران دانست و گفت: در دارالفنون با حضور وزير علوم وقت و جمعي از پزشكان داخلي و خارجي، پنج شنبه هر هفته شوراي طبي يا مجلس حفظ الصحه تشكيل مي‌شد كه هدف آن بحث درباره امراض مسري و شيوع آنها در ولايات مختلف ايران بود.
وي با اشاره به فعاليت هاي مجلس حفظ الصحه گفت: پزشكاني كه از سوي مجلس حفظ الصحه به ولايات مختلف اعزام مي‌شدند، هفته به هفته در رابطه با وضعيت امراض مسري گزارش مي دادند و تصميماتي كه براي جلوگيري و درمان امراض در اين مجلس گرفته مي‌شد به دولت ابلاغ مي‌شد.
دبير شوراي سياست گزاري دارالفنون افزود: پس از اين‌كه اعضاء مجلس حفظ الصحه متوجه شدند شيوع بسياري از امراض در ايران، به دليل رفت و آمد مردم به عتبات عاليات است، در نخستين مصوبه خود به لزوم كنترل اين مسافرت ها توجه كرد.

موزه تعليم و تربيت، چهره جديد دارالفنون
حافظي در بخشي ديگر از سخنان خود با اشاره به بازسازي مدرسه تاريخي دارالفنون و تبديل آن به موزه تعليم و تربيت گفت: دارالفنون ميراث فرهنگي كشورمان است و حفظ و نگهداري آن بر همگان فرض است. چون ميراث فرهنگي، هويت يك قوم است و همگان در جهت حفظ و معرفي آن به آيندگان بايد تلاش كنند. لذا آموزش و پرورش مصمم است مدرسه دارالفنون را به عنوان مركز اسناد و موزه تعليم و تربيت ايران راه اندازي كند.
وي افزود: در حال حاضر نمايشگاهي تحت عنوان سير تاريخي آموزش و پرورش ايران با موضوعات متنوعي همچون خانه وزراي آموزش‌وپرورش، خانه معلمان ايران، خانه معلمان شهيد، خانه دارالفنون و آموزش‌وپرورش در يك نگاه راه اندازي شده كه همه روزه به جزء روزهاي پنج شنبه و جمعه از ساعت 8:30 تا 16 پذيراي بازديدكنندگان است.
دبير شوراي سياست گزاري دارالفنون ادامه داد: طي يكي دو سال آينده اين موزه با ارائه تاريخ تعليم و تربيت ايران را از پيش از اسلام تا صفويه، مشروطه، پهلوي اول و دوم و درنهايت جمهوري اسلامي ايران، ميزبان بازديدكنندگان است. همچنين سالن همايش موزه، با گنجايش حدود 400 صندلي تا پايان امسال افتتاح مي‌شود.
قابل‌ذكر است مدرسه دارالفنون تا سال 1364 شمسي به‌عنوان دبيرستان به كارش ادامه داد. پس‌ازآن به‌عنوان مركز تربيت‌معلم و مركز آموزش ضمن خدمت فرهنگيان، تغيير كاربري داد. اين بنا در سال 1375 به ثبت ميراث فرهنگي رسيد و هم‌اكنون در دست مرمت و بازسازي است./ق
خبرنگار: زهرا صادقي
عكاس: جمشيد ربيعي