دکتر عباس خان ادهم (اعلم الملک) استاد بیماری های داخلی و اطفال

روابط عمومی دانشگاه در نظر دارد با هدف آشنایی بیشتر دانشگاهیان به خصوص دانشجویان گرامی با اساتیدی که نقش برجسته ای در شکل گیری دپارتمانها و مجموعه های ارزشمند دانشگاه داشته اند، ستونی را تحت عنوان "نخستین ها" به این امر اختصاص دهد. کتاب ارزشمند نخستین ها اثر استاد فقید دکتر شمس شریعت تربقان در شروع منبع اولیه این ستون خواهد بود ولی در ادامه به آن محدود نبوده و خوانندگان گرامی می توانند شخصیت های برجسته مد نظر خود را به همراه معرفی زندگینامه و معرفی خدمات و آثار ایشان پیشنهاد دهند. هدف دیگر این ستون ایجاد تعاملی دو سویه با خانواده بزرگ دانشگاه در درجه اول و تمامی ایرانیان در درجه بعد در جهت گردآوری آثار، اسناد، خاطرات و خدمات این بزرگان است.
عباس ادهم فرزند زین العابدین خان لقمان الملک در سال 1264 شمسی (صفر 1303 قمری) در شهر تبریز به دنیا آمد. تحصیلات مقدماتی و متوسطه را در مدرسه لقمانیه تبریز گذراند و جهت ادامه تحصیل راهی فرانسه شد. در سال 1909 (1327 قمری) از فاکولته طبی (دانشکده پزشکی) پاریس مفتخر به دریافت درجه دکتری، جایزه پایان نامه و مدال علمی از همین دانشکده شد و پس از اتمام تحصیلات نمایندگی ایران در کنگره تعلیمات عمومی بین المللی پاریس به وی واگذار شد. بعد از مراجعت به ایران به عنوان طبیب دربار انتخاب شد و بعد از آن به عضویت مجلس حفظ الصحه دولتی درآمد.
دکتر عباس ادهم در سال 1330 قمری با سمت ریاست فرهنگ و بهداری به آذربایجان رفت و برای اولین بار نامه مصوب وزارت فرهنگ را در مدارس آن جا به جریان گذاشت و توانست سالی 23400 تومان کمک مالی از خزانه دولت جهت مدرسه «فیوضات» که از بهترین مدارس آنجا بود برقرار نماید. این ماموریت به نسبت کوتاه بود؛ از این رو مجبور شد پس از چند ماه به تهران باز گردد.
مدتی پس از آغاز جنگ جهانی اول در سال 1294 شمسی همراه ولیعهد با عده ای از مامورین به آذربایجان اعزام شد. این بار نیز دکتر ادهم با حفظ سمت پزشک مخصوص ولیعهدی، ریاست اداره بهداری و فرهنگ و اوقاف را برعهده داشت و با کمک فرهنگیان آذربایجان موفق به تاسیس اولین مدرسه متوسطه رسمی «محمدیه» (فردوسی) شد و برای آموزش نقاشی و زبان فرانسه از مرکز (تهران) معلمین مخصوص جلب و برای اولین بار امتحانات نهایی در دوره ابتدایی و متوسطه از آنجا صورت علمی به خود گرفت. وی همچنین با همکاری علاقمندان به فرهنگ، شورای فرهنگی آذربایجان را در شهر تبریز تشکیل داد. 
از اقدامات دیگر وی تاسیس دارالعجزه، کتابخانه و دارالتربیه تبریز، مدرسه صنایع مستظرفه بود و در قسمت بهداری و بهداشت نیز بیمارستانی به نام «احمدیه» ایجاد کرد و در اثنای جنگ جهانی اول که بیماری وبا از قفقاز به آذربایجان سرایت کرد با اقدامات سریع و موثری از شیوع آن در شهر تبریز جلوگیری کرد و ماموریت وی تا سال 1298 شمسی ادامه داشت. در این سال برای سرپرستی دانشکده پزشکی و بیمارستان دولتی به تهران فرا خوانده شد. علاوه بر آن متجاوز از بیست سال تدریس بیماریهای داخلی و بیماریهای بالینی را در دانشکده پزشکی تهران و در بیمارستان های دولتی و غیره به عهده داشت. در این زمان وی برنامه های تحصیلی را به نحوی تنظیم کرده بود که محصلین طب می بایست در جلسات دروس شفاهی و استفاده از تعلیمات بالینی حضور داشته باشند. امتحاناتی هم برای تکمیل معلومات معاونین بخش، تعیین پزشک نگهبان و دانشجویان طب در بیمارستان برقرار و عملی کرد.
در 24 خرداد 1313 شمسی یک مریضخانه صد تختخوابی به نام بیمارستان رازی در تهران افتتاح شد و دکتر ادهم علاوه بر تدریس بیماری های درونی در مدرسه طب دانشکده پزشکی، ریاست بیمارستان رازی را تا سال 1318 شمسی به عهده گرفت ولی بعد از آن به تدریج از کارهای دولتی کناره گیری کرد.
تاریخچه بیمارستان رازی:
در اواخر سال 1312 شمسی در مقابل ازدیاد نفوس تهران و احتیاج مبرم به موسسات درمانی مقرر شد بیمارستان جدیدی ایجاد شود. دکتر عباس ادهم (اعلم الملک) مامور انجام این امر شده پس از تهیه مقدمات کار و وسایل لازم بیمارستان اندرونی عمارت مرحوم میرزا عباس خان قوام الدوله را که در خیابان شاهپور واقع و محل وسیعی بود اجاره کردند. این عمارت چون مدخل مناسبی به خیابان نداشت و دولت نمی توانست بدون تشریفات قانونی مخارجی در آن محل بنماید، شخصاً عمارت مجاور را از مرحوم سراج الدوله بهزادی خریده ضمیمه بیمارستان کردند به طوری که راه ورودی مناسب برای آن تهیه شد. در خرداد ماه 1313 بیمارستان مذکور که به نام بیمارستان رازی موسوم بود با حضور هیئت دولت گشایش یافت و ریاست آن به عهده دکتر اعلم الملک محول شد.
در سال 1315 باغ مرحوم حاجی محتشم السلطنه اسفندیاری به مبلغ 000/520 ریال خریداری و در همان سال بیمارستان رازی به این باغ منتقل شد.
در محل جدید تعمیرات و اصلاحات لازم به عمل آمد و برای بخش جراحی و درمانگاه ها ساختمان های مناسب بنا شد. تشکیلات بیمارستان در این تاریخ عبارت بوده است از:
قسمت بیماریهای درونی، جراحی و بیماریهای زنان و بیماری های میز راه، بیماریهای گندزا، بیماری های پوست و آمیزشی و درمانگاه های مربوط و آزمایشگاه و داروخانه.
در سال 1319 بیمارستان رازی ضمیمه دانشکده پزشکی شد.
کارمندان فنی بیمارستان از بدو تاسیس تا زمان الحاق به دانشکده عبارت بودند از:
دکتر عباس ادهم (اعلم الملک) رییس بیمارستان و رییس قسمت بیماریهای درونی، دکتر ناصر مالک معاون قسمت بیماریهای درونی، دکتر آهی رییس و دکتر محمود نجم آبادی معاون قسمت جراحی، دکتر اقبال رییس قسمت بیماریهای گندزا دکتر چهرازی رییس قسمت بیماریهای اعصاب، دکتر اخوی رییس قسمت بیماریهای زنان، دکتر شریف رییس قسمت چشم پزشکی، دکتر پزشکان رییس قسمت بیماریهای میزه راه، دکتر طیبی رییس پلی کلینیک طبی، دکتر علوی رییس پلی کلینیک جراحی، دکتر کشاورز و دکتر ابوالقاسم نفیسی به نوبت رییس درمانگاه کودکان، دکتر آژیر رییس آزمایشگاه، خانم دکتر اغانیا رییس درمانگاه پوست و زنان.
دکتر عزیزی در سال 1317 به معاونت بیمارستان و قسمت بیماریهای درونی منصوب شد. در سال 1318 آقای دکتر آذر به ریاست بیمارستان منصوب شد.
بیمارستان رازی قبل از تشکیلات جدید دانشکده نیز برای تعلیمات بالینی دانشجویان دانشکده مورد استفاده بود و عده ای انترن و اکسترن در بخشهای مختلف آن انجام وظیفه می کردند. هر هفته کنفرانسهای علمی توسط آقای دکتر اعلم الملک و سایر پزشکان بیمارستان و متخصصین خارج بیمارستان برای دانشجویان تشکیل می شد.
به علاوه درباره بیماریهای مختلف بررسی های دقیق به عمل آمد. از جمله در خصوص تب مالت و بیماریهای جذام و هاری در ایران مطالعات قابل ملاحظه ای انجام یافت.
در بیمارستان رازی پس از الحاق به دانشکده بخشها و درمانگاه های جدید (بخش و درمانگاه بیماریهای کودکان؛ بخش بیماریهای پوست و آمیزشی؛ درمانگاه رادیولوژی؛ درمانگاه مسمومین؛ درمانگاه بیماریهای زنان) دایر شد و بخش جراحی توسعه یافت و ساختمان آن تکمیل شد.
ردیف جلو از راست به چپ: دکتر محمود نجم آبادی، دکتر طیبی، دکتر ناصر مالک، دکتر اعلم الملک، دکتر آهی، دکتر اقبال، دکتر پزشکان، دکتر اخوی، دکتر عزیزی
در سال 1322 شمسی با کمک جمعی، انجمن مبارزه با تریاک و الکل را تشکیل داد تا این که در 23 تیر 1325 شمسی به تصویب هیئت وزیران و سپس لایحه منع کشت خشخاش و استعمال تریاک و مشتقات آن از اول آبان 1334 به تصویب مجلس سنا رسیده شد. در 7 آبان 1334 شمسی مجلس شورای ملی نیز آن را به تصویب رساند.
دکتر عباس ادهم از اول تیر ماه سال 1327 شمسی تا 25 آبان 1327 شمسی به عنوان وزیر بهداری در کابینه عبدالحسین هژیر تعیین شد و پس از آن نیز در سال 1328 شمسی در ترمیم کابینه محمد ساعد مراغه ای حضور داشت و به سمت وزیر بهداری ابقا شد. در ادامه فعالیت های سیاسی خود، دکتر ادهم از 24 فروردین ماه 1336 تا 25 اسفند 1338 سناتور انتخابی تبریز در دوره دوم مجلس سنا شد. علاوه بر مشاغلی که برشمردیم وی ریاست جمعیت آذربایجانی های مقیم مرکز و عضویت هیئت مدیره جمعیت شیر و خورشید را عهده دار بود.
دکتر ادهم (اعلم الملک) از جمله پزشکانی بود که به طور فعالانه در تمام اموری که در ارتباط با بهداشت و آموزش پزشکی بود فعالانه شرکت می کرد. صرف نظر از تدریس و یا ساختن بیمارستان وزیری و سایر مشاغلی که شرح داده شد وی در مسایل مهم دیگری نیز شرکت داشت که از آن جمله:
1) در نامه اعتراضیه ای که جمعی از پزشکان تحصیل کرده نوشته و درباره دخالت عده زیادی به عنوان طبابت در نقاط مختلف مملکت به انواع و اقسام وسایل متوسل می شوند توضیحات مفصلی داده اند دکتر ادهم در زمره اعتراض کنندگان است. این نامه به  احتمال زیاد در سالهای 1311 یا 1312 نوشته شده است.
2) در اعلانی که در جلد اول تاریخ طب و طبابت در ایران چاپ شده است نشان می دهد که دکتر اعلم الملک با برادرش دکتر لقمان الدوله در مطبشان جلسات درس خصوصی مجانی می داده اند. عین متن اعلان به شرح زیر است:
اعلان مجلس درس طبی مجانی
در مطب و کلینیک دکتر لقمان الدوله و دکتر اعلم الملک واقع در خیابان چراغ برق (روبروی کوچه مرحوم میرزا محمود وزیر) مجلس درس طبی مجانی از دو ماه قبل برقرار است و عده ای از اطبای این شهر حضور دارند.
محض خدمت به معارف و برای اطلاع سایر همکاران عزیز اعلام می شود: دکتر لقمان الدوله و دکتر حکیم الدوله و دکتر اعلم الملک پسران جناب لقمان الممالک هر سه اطبای مدرسه طبی پاریس و صاحب دیپلم رسمی فرانسه و نایب معلمین مریضخانه های دولتی پاریس هفته ای سه روز بعد از ظهر روزهای یکشنبه، سه شنبه، پنج شنبه، درخصوص: تشریح و فیزیولوژی و امراض داخلی و امراض جراحی مذاکره و تدریس می نمایند و در باب سایر شعبات طبیه:‌(فیزیک، شیمی، تشریح میکروسکوپی،کحالی و قابلگی و غیره) نیز تدریس خواهد شد. اسامی طالبین همه روزه صبح در مطب مذکور یا در مطب دکتر حکیم الدوله (خیابان چراغ برق، نمره 17) ثبت می شود. 
3) گزارشی درباره دندانسازها و آنها که امتحان داده اند در جلد اول کتاب تاریخ طب و طبابت هست که نشان می دهد دکتر اعلم الملک در سالهای 1302 و پس از آن در زمره امتحان کنندگان از کسانی بوده است که از مدعیان دندان پزشک بدون گواهینامه امتحان می کرده است.
4) در سال 1298 در غیاب برادرش دکتر لقمان الدوله وظایف تدریسی وی را انجام می داده است البته همانطور که در قبل نوشته شد در سالهای 1308 معلم امراض داخلی و متصدی کلینیک امراض داخلی و اطفال بوده است.
5) در سال 1306کمیسیونی از پزشکان برجسته و سرشناس اداره کل صحیه مملکتی تشکیل می شود و برای جلوگیری از تیفوئید پیشنهاد لوله کشی شهر تهران را می نماید که دکتر اعلم الملک از جمله اعضای این کمیسیون است.
6) گزارشی در ارتباط با قرنطینه وجود دارد که در آن دکتر ملک زاده و دکتر اعلم الملک درباره امور قرنطینه و حیف و میل شدن وجوه بلدی در منطقه کرمانشاه به خصوص قصر مورد بحث است.
7) گزارش مفصل و چند صفحه ای در کتاب تاریخ طب و طبابت وجود دارد که موضوع آن گزارش ماموریت سه نفر از پزشکان یعنی دکتر سید حسین افصل الدوله و دکتر عباس ادهم و دکتر مهدی ملک زاده است که در ارتباط با ماموریتشان به مناطق غرب ایران و بعضی شهرهای دیگر از جمله قزوین است که نشان می دهد با چه دقتی وظایف خود را انجام داده اند و پیشنهادهای سازنده ای داده اند. این ماموریت به احتمال زیاد در همان سالهای 1306 و یا کمی بعد بوده است در اینجا قسمت پایانی این گزارش که در ارتباط با شهر قزوین است نقل می شود: روز 22 در قزوین قبل از ظهر مریضخانه امینی را معاینه با وجود موقعیت مطلوب مریضخانه و داشتن وسعت کافی در بهترین نقطه شهر متاسفانه به واسطه فقدان بودجه کافی و عدم توجه و نداشتن اتاق عمل چنانچه باید مورد استفاده نیست. فعلا دارای چهار تختخواب است که سه نفر مریض 3 تخت را اشغال و امراض آنها عبارت است از مالاریا، باد سرخ و سفلیس بود ممکن است با توجه و بودجه کافی این مریضخانه قسمت عمده احتیاجات اهالی بی بضاعت شهر قزوین را تکاپویی نماید موافق تحقیقاتی که از طبیب صحی به عمل آمد در این شهر نیز مثل سایر نقاطی که معاینه شده بود ذوسنطاریا و کلرین به خصوص در اطفال شیوع تامی دارد و عده مبتلایان مرض سل روز به روز در تزاید است، به طوری که درصد نفر 15 الی20 مبتلای بدین مرض خطیراند مسئله جالب توجه این است که به واسطه کم آبی معمولی در سنوات قبل و فوق العاده امسال اهالی از این حیث در زحمت هستند و چون جلگه قزوین محل وزش بادهای شدیدی است بی آبی سبب شده است که آب پاشی در معابر نشده و گرد و خاک فوق العاده سبب تولید امراض چشم و غیره می شود. به طور اختصار می توان عرض کرد که صحیه واقعی در غرب و ولایت قزوین فعلاً وجود خارجی نداشته و اول اقدام موثر اصلاح آب شرب اهالی و بعد توجه مخصوص به سایر موسسات بلدی و صحی است زیرا که با وضع فعلی مجاری آبها و آلوده بودن رودخانه ها هم اقدام سطحی غیرمکفی و نقش بر آب است و برای حفظ مملکت در استیلای امراض ساریه یگانه راه تاسیس قرانطین مکمل به اسلوب صحی امروزه است.
دکتر سید حسین افضل الدوله- دکتر عبادس ادهم- مهدی ملک زاده
سرانجام دکتر عباس ادهم پس از چندین سال فعالیت علمی و سیاسی در سال 1348 شمسی دارفانی را وداع گفت.

 چنانچه خوانندگان گرامی از این استاد خاطرات، اسناد، تصاویر و یا اطلاعات دیگری در اختیار دارند در صورت امکان آن را در اختیار واحد روابط عمومی دانشگاه به آدرس Nokhostinha@tum.ac.ir و یا آدرس پستی: بلوار کشاورز – خیابان فلسطین- خیابان دمشق- پلاک 21– طبقه اول- روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی تهران ارسال فرمایند.

برگرفته از کتاب نخستین ها نوشته استاد فقید دکتر شمس شریعت تربقان
تنظیم : محبوبه بهلولی