سالانه هزاران مورد ابتلا به سرطان درایران و میلیون ها مورد در جهان رخ میدهد که در صورت تشخیص به موقع و زودهنگام بسیاری از آنها، درمان آنها آسانتر و امکان کنترل و بهبود کامل آنها بسیار زیاد است. براساس آمارهای رسمی، میزان بروز سرطان در مردان و زنان ایرانی به ترتیب 134 و 128 نفر به ازای هر صد هزار نفر جمعیت است، درحالی‌که متوسط جهانی بروز سرطان در مردان و زنان به ترتیب 205 و 165 نفر است؛ بنابراین بروز سرطان در ایران کمتر ازمتوسط جهانی است. سرطان‌های با بیشترین بروز در مردان ایرانی عبارت‌اند از : پوست، معده، پروستات، مثانه و روده بزرگ و سرطان‌های با بیشترین بروز در زنان ایرانی عبارت‌اند از پستان، پوست، روده بزرگ و معده.
بسیاری از این سرطان‌ها، با در پیش گرفتن سبک زندگی سالم، قابل‌پیشگیری هستند و بسیاری نیز، اگر در مراحل اولیه تشخیص داده شوند، درمانشان آسان‌تر بوده و امکان بهبودی بیماران بسیار بیشتر است. در حال حاضر به‌طورکلی تعداد افرادی که به علت سرطان فوت می‌کنند نسبت به سه دهه پیش، کاهش‌یافته است. نیمی از افرادی که امروز تحت درمان سرطان هست، پنج سال زنده خواهند بود و بیش از 40 درصد آن‌ها، بعد از ده سال هنوز زندگی می‌کنند. متوسط میزان بقای ده‌ساله برای سرطان، دو برابر 30 سال گذشته شده است. مهم‌ترین دلیل بهبود در بقای بیماران علاوه بر درمان‌های مؤثر، افزایش آگاهی مردم و بهبود روش‌های تشخیص زودهنگام سرطان‌هاست.
دو جزء اصلی برنامه تشخیص زودرس سرطان شامل «آموزش و ترویج تشخیص زودرس» و «انجام غربالگری» است که در ادامه درباره آن‌ها توضیحاتی را ارائه خواهیم کرد.

 تفاوت تشخیص زودهنگام و غربالگری چیست و چه سرطان‌هایی غربالگری دارند؟

معنای تشخیص زودهنگام این است که ما علائم هشداردهندۀ سرطان را بدانیم تا اگر این علائم را در خود پیدا کردیم به‌سرعت به پایگاه سلامت یا مراکز درمانی مراجعه کنیم. این مراکز، در صورت مهم بودن علائم، فرد را برای اقدامات تشخیصی کامل‌تر به مراکز مجهزتر معرفی خواهند کرد.
اما غربالگری به این معناست که در افرادی که هیچ علامت هشداردهنده‌ای برای سرطان ندارد، اما به دلیل شرایط جنسی (مثل سرطان پستان) یا سنی خاص (مثل سن بالای 50 سال در سرطان پستان) در معرض سرطان هستند، اقدامات تشخیصی را انجام دهیم. غربالگری بخشی از برنامه تشخیص زودرس سرطان است و به معنی شناسایی بیماری احتمالی ناشناخته با استفاده از معاینه و آزمایش‌های ساده در افرادی است که هنوز علامتی از بیماری ندارند.
البته باید توجه داشت که در حال حاضر روش‌های غربالگری فقط برای بعضی سرطان‌ها انجام می‌شود؛ زیرا برای این‌که اقدامات غربالگری یک بیماری، در جمعیتی که هیچ علائمی ندارند انجام شود باید آن اقدام، شرایط خاصی داشته باشد؛ مثلاً غربالگری ارزان و ساده باشد، مقبولیت عمومی و حساسیت بالایی داشته باشد و درصورتی‌که بیماری با آن روش پیدا شد، باید درمان مناسبی برای او وجود داشته باشد که با آن، طول عمرش افزایش‌یافته یا دست‌کم، کیفیت زندگی‌اش بهتر شود. بنابراین فعلاً اقدامات غربالگری برای سرطان‌هایی مثل سرطان پستان، روده بزرگ و دهانه رحم پیشنهادشده و انجام می‌شود.
درصورتی‌که بیماران و ارائه‌دهندگان خدمات سلامت، هردو به اهمیت تشخیص زودهنگام و انجام اقدامات غربالگری سرطان پایبند باشند، نتیجه کار بهبودیافته و شاهد کاهش چشمگیری در اتلاف منابع خواهیم بود.

چه علائمی باید ما را به فکر بررسی بیشتر بیندازد؟

اغلب در مراحل اولیه سرطان، علائمی وجود دارد که توجه به آن‌ها به‌ویژه در افرادی که سابقه فردی یا خانوادگی سرطان دارند، به تشخیص زودهنگام سرطان کمک می‌کند. آشنایی با این علائم و مراجعه به‌موقع به پزشک، اقدامی مهم و کلیدی است. مسلماً وجود این علائم به معنی تشخیص قطعی بدخیمی نیست و در بیشتر موارد، این علائم به دنبال یک بیماری خوش‌خیم ایجادشده و به‌زودی برطرف می‌شوند، اما تشخیص این نکته با پزشک است. پس با مشاهده آن‌ها، برای تشخیص قطعی به پزشک مراجعه کنید و کار را به او بسپارید. توجه داشته باشید که بسیاری از سرطان‌های شایع اگر در مراحل اولیه شناخته شوند، درمان آن‌ها بسیار موفق آمیز تر خواهد بود. بنابراین هیچ‌گاه از ترس احتمال تشخیص سرطان، از مراجعه به پزشک خودداری نکنید.

 علائم هشداردهنده سرطان:

• ابتلای به سرطان در اقوام درجه‌یک
• تغییر در خال‌های پوستی
• زخم‌های بدون بهبودی در طی دو هفته
• توده در هر جای بدن
• سرفه یا گرفتگی صدای طولانی
• اختلال بلع یا سوءهاضمه طولانی
• استفراغ یا سرفه خونی
• اسهال طولانی یا بروز یبوست جدید
• خونریزی غیرطبیعی ادرار، مدفوع، واژن یا نوک پستان
• بی‌اشتهایی یا کاهش وزن بی‌دلیل

اکنون زمان آگاهی از پر بروزترین سرطان زنان فرارسیده است. ازآنجاکه توجه به بعضی سرطان‌ها ازجمله سرطان پستان، اهمیت زیادی دارد و به این دلیل که ماه اکتبر (مصادف با 9مهر تا 9آبان) به‌عنوان ماه آگاهی از سرطان پستان نام‌گذاری شده است، در ادامه به نکاتی در مورد این سرطان خواهیم پرداخت.

سرطان پستان

در بیشتر کشورهای دنیا سرطان پستان، شایع‌ترین سرطان در زنان است. از طرفی میزان بروز این بیماری در سراسر جهان در حال افزایش است. در کشور ما نیز این بیماری در رأس سرطان‌های زنان قرار دارد و بروز آن در حال افزایش است. این سرطان با معاینه بالینی توسط ماما یا پزشک و سپس ماموگرافی، سونوگرافی و ام.آر.آی قابل تشخیص است. روش های درمانی شامل جراحی، رادیوتراپی، شیمی‌درمانی و هورمون درمانی است.

 عوامل خطر سرطان پستان

عوامل خطر این سرطان دو دسته‌اند:

1- عوامل خطر غیرقابل اصلاح شامل: افزایش سن، جنس، سابقه خانوادگی، جهش‌های ژنی، سن قاعدگی کمتر از 11 سال، سن یائسگی بالای 54 سال، قد، زمینه نژادی و قومی، وضعیت اجتماعی اقتصادی بالا و سابقه برخی بیماری‌های خوش‌خیم پستان

2- عوامل خطر قابل اصلاح شامل: شاخص توده بدنی بالای 30 (چاقی)، مصرف الکل، سن بالا در زمان اولین زایمان، سابقه مواجهه با اشعه، مصرف قرص‌های ضدبارداری خوراکی، هورمون درمانی جایگزین پس از سن یائسگی و مصرف بالای چربی‌های اشباع‌شده

 علائم سرطان پستان

• توده پستان یا زیر بغل
• تغییر در شکل (عدم قرینگی) یا قوام (سفتی) پستان
• تغییرات پوستی پستان شامل پوست پرتقالی، قرمزی یا زخم پوست، پوسته‌پوسته شدن و اگزمای پوست
• تغییرات نوک پستان شامل فرورفتگی یا خراشیدگی
• ترشح نوک پستان که دارای این خصوصیات باشد:
• از یک پستان باشد (نه هردو)
• از یک مجرا باشد (نه چند مجرا)
• خود به خودی و ادامه‌دار باشد.
• در هنگام معاینه ترشح وجود داشته باشد
• سروزی یا خونی باشد.

سرطان قابل‌پیشگیری و درمان است، با خود مراقبتی و امید

اصول خود مراقبتی در پیشگیری از سرطان پستان
بهترین راه کاهش خطر سرطان پستان، ضمن رعایت شیوه زندگی سالم، انجام مراقبت‌های معمول نظیر معاینات دوره‌ای و انجام ماموگرافی به‌صورت دقیق و با فواصل زمانی مناسب برای افراد پرخطر است. برای پیشگیری و کاهش خطر این سرطان، اصول زیر را به خاطر بسپارید و به کار ببندید:

• انجام فعالیت بدنی و ورزش مستمر
• ثابت نگه‌داشتن وزن طبیعی
• شیردهی
• عدم مصرف هورمون پس از یائسگی
• خودداری از مصرف غذاهای پرچرب و سرخ‌کرده، نمک‌زده و آمادۀ حاوی مواد نگهدارند و کنسروها
• افزایش مصرف میوه، سبزی و غلات و گوشت ماهی
• تشخیص زودهنگام شامل خودآزمایی پستان (معاینه پستان توسط خود فرد)، معاینه توسط ماما یا پزشک و انجام ماموگرافی
• انجام فعالیت بدنی و ورزش مستمر
• ثابت نگه داشتن وزن طبیعی
• شیردهی
• عدم مصرف هورمون پس از یائسگی
• خودداری از مصرف غذاهای پرچرب و سرخ کرده، نمک زده و آمادۀ حاوی مواد نگهدارنده و کنسروها
• افزایش مصرف میوه، سبزی و غلات و گوشت ماهی
• تشخیص زودهنگام شامل خودآزمایی پستان (معاینه پستان توسط خود فرد)، معاینه توسط ماما یا پزشک و انجام ماموگرافی

تنظیم: مهندس سارا نعیمی
تهیه و جمع آوری: گروه آموزش و ارتقای سلامت و مدیریت بیماریهای غیرواگیر، معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران
منابع: بسته آموزشی تشخیص زودهنگام سرطان، اصول و شیوه های کلی؛ دفتر آموزش وارتقای سلامت، شورای فرهنگی و دفتر بیماریهای غیرواگیر/اداره سرطان وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی- راهنمای خودمراقبتی خانواده(2)، خطرسنجی سکته های قلبی، مغزی و سرطان؛ وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، معاونت بهداشت