نخستین ها/ دکتر مصطفی حبیبی استاد بافت شناسی و پایه گذار آسیب شناسی در ایران

دكتر مصطفي حبيبي در سال 1283 در خانه اي اجاره اي در كوچه باغ مروي تهران در يك خانواده فرهنگي به دنيا آمد. پدرش ميرزا علي محمدخان گلپايگاني اهل علم بود و در وزارت معارف كار مي كرد. تحصيلات ابتدايي را در مدرسه اقدسيه و دوره ي متوسطه را در سال 1304 به پايان رسانيد. به فن عكاسي و كاركردن با ميكروسكوپ علاقه و عشق وافر داشت، چنانچه در حين تحصيل دوره متوسطه ميكروسكوپي به دست خود تهيه كرد كه قدرت بزرگنمايي آن در حدود 150 مرتبه بود.
بر اثر اين كار مورد تشويق دكتر گل گلاب استاد خود قرار گرفت. از قول دكتر گل گلاب چنين نوشته شده است: «ساختن ميكروسكوپ در آن زمان مايه ي تعجب بود و از فكر باز و روشن حبيبي و قدرت ابتكارش حكايت مي كرد.» حبيبي براي ساختن ميكروسكوپ براي ذره بين چشم بين (اكولر) از ذره بين هاي دوربين و براي شيء بين (ابژكتيو) از ذره بين كوچكي استفاده كرد. ابتكار حبيبي در آن موقع مورد توجه همگان واقع شد.
 دكتر حبيبي پس از پايان تحصيلات متوسطه وارد مدرسه عالي طب شد و تا سال 1307 در اين مدرسه به تحصيل ادامه داد. هنوز دو سال از شروع تحصيلاتش در طب نگذشته بود در سمت منشي دومي اداره طب قانوني مشغول كار شد. در سال 1307 دكتر حبيبي در مسابقه ي دانشجويان اعزامي شركت نموده و پس از قبولي براي تحصيل رشته طب به اروپا روانه گشت.

در فرانسه سال اول طب را در بردو و بقيه تحصيلات پزشكي را در پاريس به انجام رسانيد. در سال 1935 ميلادي (1314 شمسي) پس از گذرانيدن پايان نامه خود درباره ي «تشخيص تومورهاي پستان به وسيله گذراندن نور از آنها» به دريافت ديپلم دكتري از دانشكده پزشكي پاريس و مدال علمي نائل آمد.
دكتر ميمندي نژاد مي نويسد حبيبي «از سال سوم پزشكي به مطالعه كردن بافتها و ضايعات آنها مجذوب گرديد. هر وقت فرصتي مي يافت به آزمايشگاه بافت شناسي و آسيب شناسي مي رفت، ساعت ها مي نشست مقطع هاي تهيه شده را زير ميكروسكوپ مي ديد و هرقدر بيشتر مطالعه مي كرد، مجذوبتر مي شد.»
اين علاقه سبب گرديد اداره سرپرستي از وزارت معارف تقاضا كند به او اجازه دهند در رشته آسيب شناسي كار كند و در اين فن متخصص گردد. در پايان دوران تخصصي آسيب شناسي موفق به دريافت گواهي نامه هايي از دانشمندان برجسته آسيب شناسي فرانسه شد.

پس از خاتمه تحصيل و كسب تخصص در رشته آناتومي پاتولوژي در سال 1315 به وطن بازگشت و خود را به وزارت معارف معرفي كرد. براي اين كه از نظر تشخيص بيماريها پزشكان را ياري نمايد، براي اولين مرتبه در ايران به تاسيس آزمايشگاه تشريح مرضي در منزل خود اقدام كرد. همچنين براي تدريس نسج شناسي و جنين شناسي در دانشكده طب ماموريت يافت.

  دكتر حبيبي در تاريخ 18/11/1316، به دليل انتشار كتاب جنين شناسي كه تا اين زمان در اين رشته كتاب معتبري به زبان فارسي در اختيار دانشجويان نبود، مورد تشويق قرار گرفت و نشان علمي به او اهدا شد. ايشان در تاريخ 2/3/1317 به عضويت كميسيون اطلاعات طبي فرهنگستان انتخاب گرديد.

دكتر حبيبي در سال 1318 به عنوان كارشناس رسمي در وزارت دادگستري در موضوع كالبدشناسي و بافت شناسي انتخاب گرديد. در سال 1319 رسما كرسي تشريح مرضي به دكتر حبيبي واگذار شد. در مهرماه 1319 تدريس بافت شناسي و جنين شناسي آموزشگاه عالي مامايي به وي محول گرديد. همچنين ايشان در مهرماه 1320 موفق به كسب نشان علمي درجه دوم شد.

دكتر حبيبي يك انسان منادي صلح و علم بود و كوشش هايش در زندگي اين دو نكته را به خوبي نشان مي دهد. اهداء يكصد عدد كپي كه در آزمايشگاه آسيب شناسي دانشكده پزشكي تهيه كرده بود براي دانشكده ي استالين گراد به خاطر شهامت مردم استالين گراد در برابر قواي مهاجم نمونه بارزي از اين طرز تفكر دكتر حبيبي است.

دكتر حبيبي از موجدين آموزشگاه هاي بهداري شهرستان ها و دانشكده پزشكي تبريز بود و در اين راه زحمات بسيار متقبل شد. چنان چه با وجود ابتلاي به بيماري قلبي در پنج سال پايان عمر خود چهار مرتبه به مشهد و دو مرتبه به شيراز و اصفهان براي تاسيس آموزشگاه بهداري و رسيدگي به امور آنها و يك مرتبه به تبريز براي تاسيس دانشكده پزشكي مسافرت كرد. در سال 1326 آخرين ماموريت خود را كه افتتاح دانشكده پزشكي تبريز بود

در تاريخ 9/9/1323 كه به اجبار به علت كسالت و در پي درخواست هاي مكررش با استعفاي دكتر حبيبي از سمت معاونت موافقت مي شود. رئيس دانشگاه تهران دكتر علي اكبر سياسي در حكمي كه با استعفاء دكتر حبيبي موافقت مي كند مي نويسد: «... ناچار با كمال تاسف با استعفاي شما موافقت به عمل آمد. اينك لازم مي داند متذكر شود كه شما در تمام مدت تصدي با نهايت دقت و درستي وظايف محوله را انجام داده كارداني خود را در قسمت اداري نيز به اثبات رسانديد. از اين رو، مراتب قدرداني خود را ابراز مي نمايم و اميدوارم در خدمات علمي همواره موفق و كامياب باشيد.»
با وجود كسالت شديد و با آن كه جسمي كاملا خسته داشت معهذا تا آغاز سال 1326 با سمت بازرس آموزشگاه هاي بهداري شهرستانها به تمام آموزشگاه هاي بهداري شهرستان ها كه خودش پايه گذار آنها بود سركشي مي كرد و در رفع نواقص آن ها حداكثر تلاش و كوشش را به خرج داد.

به قول دكتر ميمندي نژاد «در صبح روز پنج شنبه 26 فروردين 1327 ساعت هشت و نيم صبح قلبي كه 44 سال 16060 روز 385440 ساعت 400/126/23 دقيقه بدون وقفه حركت كرده بود، از كار افتاد.»
جالب است كه اين دانشمند پرتلاش و پرتكاپو و اين مجاهد راه علم وقتي از دنيا رفت مبلغي قرض داشت كه در وصيت نامه اش به طور مشروح مبلغي كه به هريك از همكاران و آشنايان قرض داشته مي نويسد و در همين وصيت نامه باز دو نكته جالب وجود دارد:
1- نكته اول آن كه در يكي از بندهاي وصيت نامه مي نويسد: «در صورتي كه كسي ادعايي از اينجانب داشت و ثابت كرد راست مي گويد بپردازيد.» كه خود نكته اي است اخلاقي و درسي است از يك انسان درستكار و صديق.
2- نكته دوم در بند ديگري از وصيت نامه اش مي نويسد: «دو هزار پلاك دياپوزيتيف، 25 جعبه بافت شناسي و 25 جعبه آسيب شناسي صد پلاك رنگي و 600 عكس 18 * 13 براي آموزشگاه مشهد بايد تهيه شود كه قسمتي از آن تهيه شده است.» دانشمند بزرگ و سازنده و كارشناس امور دانشگاهي و آموزش عالي حتي در آخرين لحظات حيات خود باز هم به فكر رفع نقص آموزشي و تهيه مواد لازم درسي است. در حالي كه كاملا آگاه است كه ديگر رفتني است. روحش شاد و روانش در سراي ابدي با اولياء و انبياء محشور باد كه چه خوب استاد و چه نيكو سرمشق و به حق يك عالم مجاهد بود.

آثار علمي دكتر حبيبي
نشريات پزشكي به زبان فارسي
1. كتاب رويان شناسي، 1316
2. كتاب بافت شناسي، 1317
3. رينوسپوريديوم در ايران، نامه ماهانه درمان، 1317
4. تشخيص تومورهاي پستان به وسيله گذراندن نور از آنها- نامه پزشكي، 1319
5. آسيب شناسي در دوجلد، 1319 و 1320

نشريات پزشكي به زبان فرانسه
6. ترانس ايلوميناسيون در تشخيص تومورهاي پستان، 1935
7. مطالعه در سه مورد رينوسپريديوم در ايران (مجله پارازيتولوژي 1939)
8. مطالعه 12 مورد رينوسپريديوم سيبري در ايران، 1945
9. مطالعه بافت شناسي سالك، 1942
10. مطالعه ضايعات ريزبيني و بافت شناسي بيماري تيفوس اگزانتماتيك (شماره هاي 12-11-10 سال 1322، نامه ماهانه دانشكده سال 1325 مجله ي حصارك)
11. تغييرات ريزبيني ليكن مسطح (شماره ي 4 سال 1324 مجله ي بيمارستان شوروي)
12. سرطان پستان نزد دوشيزگان خردسال (مجله ي بولتن دوكانسر سال 1947)
13. مطالعات و تحقيقات درباره ي بيماري بنيه بوك، لنفوگرانولوماتوز، سرطان غدد عرق، رابدوميوم، بيماري هوچكين، لنفادني پوست. قسمتي از اين مطالعات به صورت پايان نامه توسط عده اي از فارغ التحصيلان دانشكده پزشكي تدوين شده است.
تاليفات ديگر كه قبل از عزيمت به اروپا در موقع تدريس در دبيرستان ها انتشار يافته است:
14. كتاب جبر به اشتراك دكتر سامي راد و فلاح، 1307
15. كتاب تاريخ طبيعي براي سال 4 متوسطه، 1306

چنانچه خوانندگان گرامي از اين استاد خاطرات، اسناد، تصاوير و يا اطلاعات ديگري در اختيار دارند در صورت امكان آن را در اختيار واحد روابط عمومي دانشگاه به آدرس nokhostinha@tums.ac.ir و يا به آدرس پستي  بلوار كشاورز – خيابان فلسطين- خيابان دمشق- پلاك 21–  طبقه اول- روابط عمومي دانشگاه علوم پزشكي تهران ارسال نمايند.

برگرفته از كتاب نخستين ها نوشته استاد فقيد دكتر شمس شريعت تربقان
تنظيم: محبوبه بهلولي