عوامل محافظت كننده و عوامل خطر در مصرف مواد
خانواده اولين حوزه اي است كه در جامعه در معرض آسيب هاي اجتماعي قرار مي گيرد، زيرا هسته اصلي هر جامعه اي را خانواده تشكيل مي دهد. پس با سلامت خانواده، جامعه رو به سلامت خواهد رفت. بهترين شيوه براي رشد كودك نيز در خانواده اتفاق مي افتد. بيشتر مردم تصور مي كنند خانوادهاي طبيعي دارند چراكه فرق زيادي با ساير خانواده ها ندارند و مانند بقيه زندگي مي كنند، حال آنكه اغلب از روي عادت "طبيعي بودن" براي توصيف وضعيت هايي به كار مي رود كه عموميت دارند و همگاني هستند، مثلاً در جامعه اي كه والدين از تنبيه بدني به عنوان مهمترين ابزار تربيت فرزندانشان استفاده مي كنند، كتك زدن عملي طبيعي به نظر مي رسد چون اين كار در آن جامعه عموميت دارد، يا جامعه اي را در نظر بگيريد كه خانواده ها براي برخورداري از امكانات مختلف مثل ادامه تحصيل، جنس مذكر را در اولويت قرار مي دهند. در چنين جامعه اي كه به دختران اجازه تحصيل داده نمي شود، بي سواد نگه داشتن دختر امري طبيعي جلوه مي كند و اين خانواده ها خود را خانواده هايي طبيعي مي دانند اما آيا اين خانواده ها خانواده هاي سالمي هستند؟

خانواده ناسالم
خانواده ناسالم آن خانوادهاي نيست كه آشكارا غيرطبيعي،بد و ناكارآمد باشد بلكه برعكس اغلب خانواده هاي ناسالم، ظاهري طبيعي و خوب دارند درحاليكه فرزندان چنين خانواده هايي فقط به لحاظ جسماني به شكل بزرگسالاني درمي آيند كه تنها نقش آدم بزرگ ها را بازي مي كنند بدون اينكه به معناي واقعي و از درون رشد كرده و بزرگ شده باشند، چنين افرادي كودكاني بزرگسال و به عبارتي وابسته هستند، يعني كساني كه از درون احساس خلأ و پوچي مي كنند و تلاش مي كنند اين خلأ را به شيوه هاي ناسالم پركنند.
به طور كلي برنامه هاي پيشگيري از اعتياد بايد به گونه اي طراحي شوند كه عوامل محافظت كننده از قبيل: جنسيت، خلق وخو، هوش و مهارت هاي كلامي، كاركردهاي عملي و حل مسئله، حمايت خانوادگي و روابط با افراد مهم، پيشرفت تحصيلي، مذهبي بودن، درك آسيب زايي مواد، ناخوشنودي ديگران از مصرف مواد و عوامل مخاطره آميز از قبيل: وضعيت پايين اجتماعي-اقتصادي، تاريخچه خانوادگي سوءمصرف مواد، پيوستگي با همسالان مصرف كننده مواد، روابط و مراقبت ضعيف والدين، شروع زودرس مصرف مواد، ضعف در كنترل خود، ريسك پذيري و مخاطره جويي،خشم، خشونت و پرخاشگري، مقابله اجتنابي و بي ياورانه، ظرفيت انحراف، اختلال در سلوك و شخصيت ضداجتماعي و رخدادهاي منفي زندگي را موردتوجه قرار مي دهند.
اين برنامه ها بايد تمام اشكال سوءمصرف مواد را در بربگيرند. درصورتيكه برنامه هاي پيشگيري نوجوانان به جاي روش هاي آموزشي يك سويه دربرگيرنده روش هاي تعاملي مانند گروه هاي مباحثه با همسالان باشد، موفق تر خواهد بود، در ضمن اين برنامه ها بايد تداوم داشته باشند، مثلاً برنامه هاي مدرسه محوري كه براي دوره هاي دبستان و راهنمايي طراحي و اجرا مي شوند بايد جلسه هاي پيگيري در دوره دبيرستان را نيز در خود جاي دهند. واضح است كه هرچه مخاطبان بيشتر در معرض خطر باشند، برنامه بايد فشرده تر باشد زودتر شروع شود. اين برنامه ها بايد با توجه به دوره سني خاص، ازنظر رشدي مناسب ازنظر فرهنگي حساس باشند. برنامه هاي معطوف به خانواده از رويكردهاي معطوف به والدين يا كودكان به تنهايي مؤثرتر است. اين رويكرد به بهترين وجه عوامل خطرزا را كاهش داده و عوامل محافظت كننده را تقويت مي كند.

فرزند پروري مثبت، عاملي محافظت كنند و قدرتمند
پژوهش ها نشان داده است كه فرزند پروري مثبت يك عامل محافظ قدرتمند در تأمين نيازهاي اساسي فرزندان است. عوامل خانوادگي و والديني نقشي بنيادين در تمام دوران كودكي و نوجواني دارند و عامل مهمي در نحوه شروع مصرف مواد در نوجوانان مؤثر هستند. گرچه دوستان و همسالان مي توانند نقش مهمي در سوق دادن نوجوان به سوءمصرف مواد داشته باشند، خانواده مي تواند با ايجاد رابطه اي مثبت در جلوگيري از درگيري نوجوان با رفتارهاي مشكل ساز ازجمله سوءمصرف مواد، نقش مهمي در جلوگيري داشته باشد. زماني كه نوجوان رابطه خوبي با والدين خود دارد، به احتمال زياد دوستاني را انتخاب مي كند كه آنان نيز تأثير مطلوبي بر او بگذارند.

بروشور عوامل محافظت كننده و عوامل خطر در مصرف مواد

منبع:مركز بهداشت جنوب، واحد سلامت رواني اجتماعي و اعتياد دانشگاه علوم پزشكي تهران
تنظيم:مونا عدالت يار