به گزارش روابط‌عمومی دانشگاه علوم پزشکی تهران نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری، در ابتدای جلسه حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدقریشی، با اشاره به قسمتی از نامه ۵۳ امام علی (ع) در نهج‌البلاغه، به تشریح ویژگی‌های حاکم نسبت به مردم پرداخت و اظهار داشت:

«ثمّ انْظرْ فی حال کتّابک فولّ على أمورک خیْرهمْ، واخْصصْ رسائلک الّتی تدْخل فیها مکایدک وأسْرارک بأجْمعهمْ لوجوه صالح الاْخْلاق، ممّنْ لا تبْطره الْکرامة، فیجْترئ بها علیْک فی خلاف لک بحضْرة ملا، ولا تقْصر به الْغفْلة عنْ إیراد مکاتبات عمّالک علیْک، وإصْدار جواباتها على الصّواب عنْک، فیما یأْخذ لک ویعْطی منْک، ولا یضْعف عقْداً اعْتقده لک، ولا یعْجز عنْ إطْلاق ما عقد علیْک، ولا یجْهل مبْلغ قدْر نفْسه فی الاْمور، فإنّ الْجاهل بقدْر نفْسه یکون بقدْر غیْره أجْهل. - سپس به وضع کاتبان خویش رسیدگی نما و کارهایت را به بهترین آنان واگذار. نامه‌های محرمانه را که دربردارنده‌ی سیاست‌ها و اسرار تو است، برعهده‌ی انسان صالحی قرار ده که بزرگداشت او موجب غرور و سرکشی نشود و به مخالفت تو در میان جمع اقدام نکند. کسی که در رساندن نامه‌ی کارگزاران و یا ارسال پاسخ آنها کوتاهی نکند و یا در آنچه از طرف تو تحویل می‌گیرد و یا اعطا می‌کند. فراموش‌کار نباشد. در تنظیم هیچ قراردادی سستی نورزد و در برهم‌زدن پیمانی که بر ضرر توست درمانده نگردد. قدر و منزلت خویش بشناسد، چه آنکس قدر خویش نشناسد، در شناخت دیگران عاجزتر باشد.»

کاتبان

طبقه‌ی بعدی‌ای که حضرت به تشریح وظایف آنها می‌پردازند، بخش کاتبان است. این گروه در نظام‌های اداری گذشته، از دست‌اندرکاران مهم دولتی بشمار می‌رفتند و دارای نفوذ و مسئولیت فراوان بودند، اما امروزه در نظام‌های رایج، این مسئولیت‌ها در رده‌های مختلف تقسیم شده است و دیگر چنین بخشی وجود ندارد.

افراد موردنیاز برای این مسئولیت، از روشنفکران و عالمان جامعه انتخاب می‌شدند و برخی از آنها به تألیف کتب تاریخی و یا علمی مبادرت می‌ورزیدند و از این منظر به‌عنوان نویسندگان و منابع اطلاع‌رسانی و شخصیت‌های طراز اول نیز محسوب می‌شدند.

حضرت در نحوه‌ی انتخاب و رفتار با آنها سفارش‌های بسیار مفیدی دارند که در مدیریت، بسیار بااهمیت است. البته بیان ویژگی‌های کاتبان به معنای ضرورت احیای دوباره‌ی آنان در دستگاه‌های دولتی نیست، اگر چه بررسی دوباره‌ی عملکرد و جایگاه آنها، می‌تواند طرح‌های نویی را در سازماندهی ارائه کند.

انواع کاتبان

مرحوم علامه محمدتقی جعفری در این زمینه می‌گوید: «مقصود از کاتب در مسائل سیاسی اسلام خیلی باعظمت‌تر و بااهمیت‌تر از آن معنا است که امروزه از لفظ کتابت و کاتب (نویسنده) منظور می‌گردد و به نظر می‌رسد کاتب به معنای اصطلاحی آن از وزیر به‌اصطلاح امروزی نیز بالاتر بوده است.

آنچه از بررسی مجموع منابع درباره‌ی کاتب به دست می‌آید، این است که کاتب‌ها اصناف مختلفی هستند، از آن جمله؛

۱ - کاتب امور محرمانه

۲ - کاتب دیوان عمومی که متصدی بررسی و تحقیق مراسلات و دیگر مراجعات کارگزاران حکومت و پاسخ به آنها در حدود اختیاراتی که دارا است

۳ - کاتب امور مالی و غیرذلک»

آنگاه ایشان می‌فرمایند: «امروزه مقامی به نظر نمی‌رسد که مترادف کامل عنوان کاتب باشد که در منابع اسلامی توصیف شده است، مخصوصاً از جهت شرایط ذهنی و اخلاقی و روحی که کاتب باید درجه‌ای بسیار والا را دارا بوده باشد. به نظر می‌رسد وجود مقامی به‌عنوان کاتب به‌اصطلاح اسلامی و شرایطی که برای او مقرر شده است، یک مقام عارضی و ناشی از مقتضیات دوران های اولیه‌ی اسلام نبوده و امروز هم باید این مقام به‌عنوان بااهمیت‌ترین یا لااقل یکی از مقامات بااهمیت مقرر گردد.»

درهرصورت اگر عارضی نبودن این مقام، جدی گرفته شود، باید در بررسی ساختارهای اداری، توجه به آن نمود و به تعاریف تازه‌ای از این مسئولیت رسید.

شروط احراز مسئولیت

حضرت ویژگی‌های مسئولینی که وظایف کاتبان را به عهده دارند، این‌چنین بیان می‌کنند:

۱ - مغرور نشدن به منزلت و مقام (لاتبطره الکرامه).

۲ - پرهیز از مخالفت‌های علنی (فیجتری بها علیک فی خلاف لک بحضره ملاء).

این مورد در ادارات و سازمان‌ها و با در بین وزرا دیده می‌شود که برخی مدیران و معاونین، ایستادگی در برابر مافوق در حضور جمع را، به‌خاطر ابراز وجود، نه مخالفت با امر غلط، شیوه‌ی خود قرار می‌دهند. حضرت علت این رفتارها را عدم ظرفیت آنان برای این گونه پست‌ها می‌داند، که احترام و منزلت، آنها را دچار از خودباختگی می‌کند و دچار مستی قدرت می‌شوند. این رفتار باعث تضعیف سازمان و اخلال در روند کارها می‌گردد.

باید توجه داشت که سخن حضرت، موجب این توهم نشود که نباید هیچ مخالفتی با عملکرد مافوق انجام داد. در بخش وزرا گفته شد که مقرب‌ترین وزیران کسی است که حرف حق، ولو تلخ را، با شهامت بیان کند و در کارهای ناپسند، مسئول بالاتر را یاری ننماید.

پند حضرت در اینجا، در درجه‌ی اول، سکوت در برابر امر ناپسند نیست، دیگر اینکه، اختلاف‌نظر لزوماً نباید به رودررویی علنی بینجامد و موجبات اختلاف‌افکنی و تضعیف مدیران را فراهم کند.

سوم، در مقام اجرا، فرد مخالف نیز باید وحدت عمل را حفظ نماید و با وجود نظر مخالف، به دستور مافوق عمل نماید و برای خود خط جداگانه‌ای ایجاد نکند.

۳ - انجام به‌موقع وظایف و دوری از غفلت (ولاتقصر به الغفله)

۴ - فراست و هوشیاری در کارها (لایضعف عقدا اعتقده لک، ولایعجز عن اطلاق ما عقد علیک).

همان‌طور که ملاحظه می‌شود کاتبان وظیفه‌ی عقد قرارداد از طرف دولت را نیز به عهده داشتند، لذا آنها را نمی‌توان در حد یک مسئول دفتر و یا منشی در نظر گرفت. حضرت دراین‌خصوص می‌فرمایند که در تنظیم مفاد قراردادها، منافع دولت را ملاحظه نموده و موجبات ضعف آن را فراهم نسازند و یا در برهم‌زدن موادی که به ضرر دولت است. درمانده نشوند. این عمل نیاز به فراست و آگاهی و زیرکی دارد که از عهده‌ی هر فردی ساخته نیست و کیاست خاصی را طلب می‌کند.

۵- شناخت جایگاه خود (ولایجهل مبلغ قدر نفسه فی‌الامور)

حد خویش شناختن و در مدار مسئولیت چرخیدن، اعتدالی را ایجاد می‌کند که در امور خارج از مسئولیت وارد نشود و از محدوده‌ی وظایف خویش نیز غافل نگردد. این حدشناسی در امور اداری، به‌ویژه برای مدیران با اهمیت است. گاهی افراد از روی خودپسندی و خودبرتربینی به دخالت در کار دیگران می‌پردازند و از انجام وظایف خویش نیز درمانده می‌شوند. حال اگر کسی اندازه‌ی خود را نشناسد به‌فرموده‌ی امیرالمؤمنین، در شناخت دیگران به‌مراتب جاهل‌تر خواهد بود و لیاقت مدیریت را نخواهد داشت.

نازنینی تو ولی در حد خویش         اللّه اللّه پا منه از حد بیش

حد خود بشناس و بربالا مپر          تا نیفتی در نشیب شور و شر

۱) نامه ۵۳، نهج‌البلاغه