مقاومت به آنتی بیوتیک ها؛ عوامل، پیامدها و راه های پیشگیری

آنتی بیوتیک ها یا داروهای ضد میکروب، داروهایی هستند که عفونت هایی را که به وسیله باکتری ها و انگل های خاصی ایجاد می شوند از بین می برند. کشف آنتی بیوتیک یکی از پیشرفتهای مهم در تاریخ سلامت بشر است که منجر به کاهش درد و رنج ناشی از بیماری و حفظ میلیون ها زندگی در هفتاد سال گذشته شده است و امروز، هیچ یک از ما نمی تواند زندگی در دنیای بدون آنتی بیوتیک را تصور کند.

آنتی بیوتیک ها به روش های مختلفی عمل می کنند؛ برخی از آنها باکتری ها را می کشند (باکتریوسیدها) و برخی، از رشد باکتری ها جلوگیری می کنند(باکتریواستاتیک ها). روش عمل آنتی بیوتیک ها متفاوت است اما در نهایت همۀ آنها از ما در برابر باکتری ها محافظت می کنند. بعضی از آنتی بیوتیک ها روی عده زیادی از باکتری ها موثر هستند (وسیع الطیف) اما بعضی فقط روی انواع کمی اثر می کنند(آنتی بیوتیک با طیف محدود).

منظور از مقاومت میکروبی چیست؟
آنتی بیوتیک ها از طریق مقابله با عوامل بیماریزا باعث بقای زندگی ما می شوند، اما گاهی بعضی از باکتری ها آنقدر قوی می شوند که می توانند مقابل این آنتی بیوتیک ها مقاومت کنند و درنتیجه، این داروها بخوبی عمل نمی کنند؛ این، همان مقاومت آنتی بیوتیکی است. در این حالت، انواع قوی تر باکتری ها کشته یا متوقف نمی شوند، بلکه می مانند، رشد می کنند و گسترش می یابند. این بار، دیگر، باکتری ها سخت تر کشته یا متوقف می شوند.

در واقع در مقاومت میکروبی، میکروب ها در می یابند که چگونه اثر داروها را برای کشتن و یا ضرر زدن به آن ها متوقف کنند. اما چگونه؟
هر میکروب به طور طبیعی قابلیت تبدیل شدن به یک میکروب مقاوم در برابر دارو را دارد. آنچه باعث گسترش مقاومت میکروبی می شود، این است که اکثر میکروب ها خیلی سریع در حال زاد و ولد و تکثیر هستند؛ در این روند از میان میکروب های درحال تکثیر ممکن است یک میکروب به طور تصادفی و با استفاده از فرصت شناسایی داروها، به یک داروی ضد میکروبی، مقاوم شود. از آنجا که میکروب های حساس به دارو توسط دارو کشته شده اند، میکروب های مقاوم زنده می مانند و وقتی در آینده دوباره عفونتی با این میکروب رخ می دهد، دارو دیگر نمی تواند بر میکروبهای مقاوم اثر بگذارد.

علل بروز مقاومت میکروبی کدامند؟
آنجه باعث رواج باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک می شود، استفاده از آنتی بیوتیک است. وقتی شخصی شروع به استفاده از آنتی بیوتیک می کند ابتدا باکتری های ضعیف تر کشته می شوند اما انواع قوی تر، دیرتر کشته می شوند. اگر شخص مصرف آنتی بیوتیک را زودتر از موقع مناسب قطع کند، باکتری های قوی تر ممکن است باقی بمانند و در فرصت مناسب دوباره رشد و تکثیر یابند. کامل نکردن دوره درمان با آنتی بیوتیک، باعث می شود که تغییراتی در باکتری بوجود بیاد و آنتی بیوتیک نتواند باکتری هدف را تشخیص دهد.
گاهی باکتری در اثر یک تغییر تصادفی در ساختار ژنتیکی اش، در برابر دارویی که قبلا نسبت به آن حساس بوده، مقاومت پیدا می کند و گاهی آنتی بیوتیک پس از ورود به باکتری و قبل از تاثیر گذاشتن بر آن، از طریق کانال های خاصی از باکتری خارج می شود که این فرآیند موجب مقاومت به دارو می گردد. بد نیست بدانید که ژن مقاومت به آنتی بیوتیک می تواند از راه های مختلفی از باکتری مقاوم به باکتری حساس به آنتی بیوتیک منتقل شود و به این صورت سایر باکتری ها نیز به آن آنتی بیوتیک مقاوم می شوند.

مقاومت میکروبی چه پیامدهایی دارد؟

• با گسترش مقاومت میکروبی ممکن است درمان عفونت های کوچک و ساده ای که به آسانی درمان می شوند با مشکل جدی مواجه شود. بزرگ ترین مشکل موجود، گسترش مقاومت چندوجهی میکروب های مقاوم است. به طوری که یک میکروب به بیش از یک داروی ضدمیکروب مقاوم می شود. وقتی میکروب ها مقاوم به درمان هستند مجبوریم از داروهای قوی تر با اثرات جانبی بیشتر استفاده کنیم. البته باید توجه داشت که هر میکروب به تعداد محدودی آنتی ببوتیک حساس است و این طور نیست که یک آنتی بیوتیک بتواند همۀ انواع باکتری ها را از بین ببرد.
• اگر میکروب به تعداد زیادی از داروها مقاوم شود، درمان عفونت ناشی از آن میکروب بسیار مشکل یا حتی غیرممکن خواهد بود. کسی که به عفونت مقاوم به داروی معینی مبتلا شده، می تواند این عفونت را به شخص دیگری منتقل نماید. در این صورت بیماری مقاوم به  درمان، در  جامعه انتشار می یابد که می تواند منجر به ناتوانی و مرگ افراد شود.
• بیماران مبتلا به باکتری های مقاوم به دارو، مدت طولانی تری در بیمارستان بستری می شوند و هزینه زیادی را متحمل می شوند. به علاوه احتمال مرگ ناشی از عفونت دراین افراد بالاست. زیرا برای درمان آنها، باید از داروهای سمی تر و گرانتر استفاده شود. این بدان معنی است که این بیماران رنج بیشتری متحمل شده و هزینه بیشتری برای درمان می پردازند.
• با گسترش مقاومت میکروبی، درمان بیماری ها طولانی تر و پیچیده تر شده و مراجعات بیماران به پزشک بیشتر و حضور آنها در بیمارستان طولانی تر خواهد شد. البته این فقط بیماران نیستند که از این نتایج رنج می برند، بلکه افراد سالم هم ضربه خواهند خورد. زیرا باکتری های مقاوم، به سرعت بین اعضای خانواده، همکاران و همکلاسی های فرد گسترش یافته و سلامت جامعه با انواع مقاوم تر میکروب، که به سختی و با هزینه زیاد درمان می شود، تهدید خواهد شد. یکی از داروهایی که مصرف بی رویه آن در سال های اخیر موجب پیدایش انواع باکتری های مقاوم به این دارو شده، پنی سیلین است.

چه عواملی در ایجاد مقاومت میکروبی موثر است؟
عوامل اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی بسیاری بر روی تصمیم مردم به مصرف آنتی بیوتیک تاثیر می گذارد. به طور کلی آنتی بیوتیک ها ممکن است به دلائل زیر به طور بی رویه یا غیرضروری مصرف شده و باعث مقاومت میکروبی شوند:

• یک اشتباه رایج: گاهی مردم تحت تاثیر باورهای خانواده، دوستان ویا جامعه تصمیم می گیرند که چه دارویی را مصرف نموده یا چگونه مصرف کنند.
• خوددرمانی: گاهی مردم نسخه ها را نگه می دارند تا در صورت لزوم دوباره بتوانند از آن استفاده کنند به این دلیل که مشاوره با پزشکان گران بوده و از نظر بیمار، تمدید نسخه، به صرفه بنظر می رسد.
• مصرف خودسرانه: بعضی مواقع مردم آنتی بیوتیک های باقی مانده را در خانه نگه داشته  و در زمان بروز بیماری جدید به طور خودسرانه آن را مصرف می کنند یا به دیگران می دهند.
• درمان ناقص و نادرست: گاهی افراد اهمیت تکمیل دورۀ درمان را درک نمی کنند و زمانی که علائم ظاهری بیماری ناپدید شد مصرف آنتی بیوتیک را قطع می کنند؛ همچنین هستند افرادی که دارو را بیش از مقدار تجویز شده مصرف می کنند چون فکر می کنند زودتر بهبود می یابند.
• مصرف غیرضروری: گاهی افراد در بیماری های جزئی که نیاز به آنتی بیوتیک ندارند مثل سرماخوردگی، از این داروها استفاده می کنند.
• مصرف کمتر از حد مطلوب: بعضی افراد به دلیل عدم توانایی خرید نسخه کامل یا به دلیل بی اطلاعی از مقدار آنتی بیوتیک مورد نیاز، دستور پزشک را درست و به طور کامل رعایت نکرده و مقدار کمتری از آنتی بیوتیک تجویز شده را مصرف می کنند که این کار، باعث مقاوم شدن باکتری ها می شود.
• تجویز غیرضروری آنتی بیوتیک ها توسط پزشکان: گاهی پزشک از سوی بیمار برای تجویز آنتی بیوتیک تحت فشار قرار می گیرد یا به دلائلی مثل عدم اطمینان از نوع میکروب، محدودیت زمانی درمان و تبلیغات شرکتهای داروسازی به تجویز آنتی بیوتیک می پردازد که ممکن است چندان ضروری نباشد.
• پوشیده شدن علائم بیماری به علت مصرف خودسرانه دارو: گاهی بیمار قبل از مراجعه به پزشک، به طور خودسرانه به مصرف دارو پرداخته است. این کار موجب پوشیده شدن نشانه های بیماری و به اشتباه افتادن پزشک می شود. ندادن اطلاعات کافی به پزشک در مورد سابقه بیماری و داروهای دریافتی، از دلایل مهم تجویز غیرضروری دارو و مقاومت میکروبی است.

 برای پیشگیری از مقاومت میکروبی چه باید بکنیم؟

• توجه داشته باشید که آنتی بیوتیک ها در درمان عفونت های ویروسی مثل سرماخوردگی و آنفلوانزا جایگاهی ندارند. آنتی بیوتیک ها در عفونت های باکتریال موثرند و در عفونت های ویروسی، سبب بهتر شدن علائم یا مانع از انتقال بیماری به دیگران نمی شوند.
• از مصرف خودسرانه آنتی بیوتیک ها جدا خودداری کرده و بدون تجویز پزشک، هیچ آنتی بیوتیکی مصرف نکنید. تشخیص عامل بیماری و نیاز به مصرف آنتی بیوتیک را بر عهده پزشک بگذارید و او را برای تجویز آنتی بیوتیک تحت فشار قرار ندهید. در عوض، با پزشک تان در مورد راه های کاهش علائم آزاردهنده بیماری مشورت کنید.
• آنتی بیوتیک تجویز شده توسط پزشک را طبق دستور او در مدت و ساعات معین مصرف کنید. آنتی بیوتیک زمانی موثر است که به طور منظم مصرف شود. هرگز مصرف آنتی بیوتیک را پس از مدت کوتاهی از آغاز درمان و یا زمانی که احساس می کنید بهتر شده اید قطع نکنید. کامل کردن دورۀ درمان برای از بین رفتن تمام باکتری ها ضروری است.  
• آنتی بیوتیک ها را فقط با نسخه پزشک از داروخانه تهیه کنید و پیشنهاد دیگران را برای مصرف، نادیده بگیرید.
• آنتی بیوتیک های خود را هرگز به دیگران پیشنهاد نکنید حتی اگر علائم شما یکسان باشد، زیرا ممکن است آن دارو برای بیماری آنها مناسب نباشد. پیشنهاد شما ممکن است درمان بیماری فرد را به تاخیر انداخته و باعث ایجاد باکتری های مقاوم شود.
• در صورت فراموش کردن مقدار مصرفی یا اشتباه در مصرف، درباره ادامه مصرف دارو با پزشک یا داروساز مشورت کنید.
• در موقع دریافت آنتی بیوتیک، در مورد موارد زیر با پزشک یا داروساز مشورت کنید:
• آنتی بیوتیک تجویزی چه عوارضی دارد و چگونه می توان عوارض را کاهش داد؟ (بپرسید چه عوارضی را باید تحمل کرد و در صورت بروز چه عوارضی باید دارو را قطع کرده و به پزشک مراجعه کرد؟)
• بهترین زمان مصرف آنتی بیوتیک چه موقع است (بعد از غذا یا با معده خالی)؟
• آیا آنتی بیوتیک با داروی دیگری که مصرف می کنید تداخل اثر دارد؟
• بهترین شرایط نگهداری دارو چیست؟
• و در صورت تجویز پودر، بپرسید چگونه باید پودر آنتی بیوتیک را آماده و مصرف کنید؟
• همه ما در برابر سلامتی خود و دیگر افراد جامعه مسئولیم. این موارد را به خاطر بسپاریم، به کار ببندیم و به دیگران نیز گوشزد کنیم.

تنظیم: سارا نعیمی
تهیه شده در گروه آموزش و ارتقای سلامت معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران
منبع: برگرفته از «مقاومت به آنتی بیوتیک ها(داروهای ضد میکروب)»/کتاب ششم«مصرف منطقی دارو» از مجموعه آموزشی داوطلبان سلامت/ معاونت بهداشت وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی/ 1395