گفت و گو با رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوا پژوهشکده محیط زیست و عضو هیئت علمی گروه مهندسی بهداشت محیط دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران

به گزارش روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی تهران دانشکده بهداشت، با توجه به طوفان گرد و غبار اخیر در کشور با دکتر محمدصادق حسنوند رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوا پژوهشکده محیط زیست و عضو هیات علمی گروه مهندسی بهداشت محیط دانشکده بهداشت به گفت و گو نشستیم که در ادامه آن را می خوانید.

متن گفت و گو:

بنظر شما این نوع آلودگی هوا با ریزگردها چقدر در کشور ما سابقه دارد و با توجه به شرایط آب و هوا و... در ایران آیا این آلودگی تکرار شونده خواهد بود؟

ابتدا بنظرم باید در خصوص آلودگی هوا مطالبی را بگویم و بعد به بحث پدیده گرد و غبار (dust storm)؛ پدیده ای که در فروردین 1401 بخش های وسیعی از کشور را درگیر کرد.

آلودگی هوا یک مشکل جهانی است که در حال حاضر بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت بیش از 90 درصد مردم دنیا در مناطقی زندگی می کنند که غلظت یکی از آلاینده های هوا در آن مناطق بالاتر از رهنمود سازمان جهانی بهداشت است. بنابراین مشکل آلودگی هوا مختص کشور ما نیست و تقریبا در همه مناطق دنیا وجود دارد اما بسیاری از کشورها دارای برنامه های علمی و اجرایی مناسبی جهت بهبود کیفیت هوا دارند و روند غلظت آلاینده های هوا در آنها رو به کاهش است.

آلاینده های مختلفی را داریم که براساس یک نوع طبقه بندی مهمترین آلاینده های هوا به دو نوع ذره ای و گازی طبقه بندی میشوند. بر اساس مطالعاتی که در دنیا وجود دارد؛ مهم ترین آلاینده هوا در دنیا که بیشترین اثرات بهداشتی و اقتصادی را به خود اختصاص می دهد؛ ذرات معلق هوا به خصوص PM2.5 می باشند و در کشور ما هم همین طور است که مهمترین آلاینده هوا در همه مناطق کشور ذرات معلق هوا (PM2.5) هستند که همواره با آن مواجه هستیم.

دو نوع شاخص یا آلاینده ذره ای در هوا داریم؛ PM10 و PM2.5 . در واقع این ها ذرات معلق در هوا با قطر کمتر مساوی 10 و 2.5 میکرومتر هستند. هر چه اندازه این ذرات معلق کوچکتر باشه میزان اثرات آن ها بیشتر است چرا که می توانند در قسمت های تحتانی دستگاه تنفسی وارد شده و همین طور وارد دستگاه گردش خون شوند.

اما اگر بخواهیم در خصوص این پدیده ای که اخیرا در کشور مناطق متعددی را تحت تاثیر قرار داده است صحبت کنیم، باید اشاره کنیم که این پدیده تحت عنوان طوفان های گرد و غبار (dust storm) شناسایی می شود که در زمان وقوع این پدیده، غلظت ذرات معلق به خصوص PM10 افزایش پیدا می کند و ذرات بسیار ریزی که در سطح بیابان ها و مناطقی که پوشش گیاهی نداشته باشند بوسیله باد در هوا معلق می شوند و می توانند صدها کیلومتر از منشاشان فاصله بگیرند و غلظت آلاینده های هوا را در مناطق بسیار دور دست افزایش دهند. بهرحال این پدیده از اثرات تغییرات اقلیم در منطقه و همچنین عدم مدیریت صحیح منابع آب در کشور و همسایگان غربی کشور است. در همین پدیده اخیر منشا گرد و غبار عمدتاً بیابان های عربستان و عراق بوده اند که با توجه به سرعت بالای باد در این شرایط، این آلودگی به مناطق مختلف کشور ما رسیده که تقریبا از جهت تحت تاثیر قراردادن تعداد وسیعی از مناطق کشور و همچنین مقدار غلظت و تداوم آن حقیقتا یک رکود و پدیده استثنایی بود. البته باید اشاره نمود که در داخل کشور ما دارای کانونهای گرد و غبار متعددی در غرب، جنوب غرب، مرکز و شرق کشور هستیم که متاسفانه هیچ گونه اقدام موثری در جهت رفع این کانونها نشده است و در برخی از سالها حتی تعداد و وسعت این کانونها هم افزایش یافته است.

اگر بخواهیم به این سوال پاسخ دهیم که آیا وقوع این پدیده سابقه داشته؛ پاسخ بلی هست. سال ها است که به واسطه اقلیم خشک و نیمه خشک که ما در آن قرار داریم، کشور ما هر ساله البته با شدت های کم و زیاد و فراوانی متفاوت با این پدیده مواجه هست.

اما نکته ای که باید اشاره بشود که در امسال رخ داد این است که میزان غلظت، تعداد مناطقی از کشور که درگیر این پدیده شده اند و تداوم آن تابحال به این میزان بی سابقه بوده است. به نحوی که بسیاری از استان های شمالی کشور هم درگیر بودند در حالی که در پدیده های قبلی این گستردگی از درگیری را نداشتیم.

نتایج آنالیز داده های غلظت PM10 در شهر تهران که ما در همین چند روز انجام دادیم بیانگر این است که میانگین غلظت ساعتی PM10 در شهر تهران به حدود 1800 میکروگرم بر مترمکعب رسیده است که تقریبا 15 تا 20 برابر غلظت در روزهای عادی و بدون گرد و غبار بوده است.

اینکه این پدیده تکرار شونده هست یا خیر با توجه به اقلیمی که ما در آن قرار داریم؛ در ایران و کشورهای همسایه، بدون شک تکرار شونده خواهد بود اما غلظت، شدت و فراوانی و تناوب آن بستگی به پارامترهای هواشناسی دارد. اگر میزان بارش در این منطقه در شرایط مطلوبی باشد؛ تناوب این پدیده کم می شود و مناطق کمی از کشور درگیر می شوند که عمدتا مناطق غربی و جنوب غربی کشور هستند. در حالی که اگر اقلیم و پارامترهای هواشناسی در کشور ما و کشورهای همسایه مثل شرایط امسال باشد؛ قطعا تناوب این پدیده زیاد خواهد شد و شدت آن هم می تواند افزایش پیدا کند.

با توجه به تحقیقات موجود در زمینه آلودگی هوا با ریزگردها سیاستگذاران و شهروندان چه اقداماتی را برای پیشگیری و کاهش این آلودگی می توانند انجام دهند؟

با توجه به این که منبع انتشار این طوفان ها و ذرات معلق بیابان ها و زمین های فاقد پوشش گیاهی است؛ نقش اصلی را سیاستگذاران و تصمیم گیران ملی، منطقه ای و فرامنطقه ای دارند. شهروندان به عنوان اقدامات پیشگیرانه در این زمینه نقش کمتری دارند.

سیاستگذاران می توانند مدیریت منابع آب، آمایش سرزمین صحیحی داشته باشند و همین طور همکاری های بین المللی با کشورهایی که کانون های انتشار گرد و غبار هستند داشته باشندتا بتوانند پوشش گیاهی و اقدامات کنترلی برای این مناطق داشته باشند؛ مثل چین و مناطقی از افریقا که این اقدامات در آن ها انجام شده است.

بنابراین ایجاد اقداماتی نظیر لایه های حفاظتی، پوشش گذاری در مناطق غیر قابل کشتو بیابانی می تواند باعث کاهش انتشار پدیده شود. شاید بتوان گفت یکی از مهمترین مشکلات موجود در کشور برای مقابله با آلودگی هوا این است که حقیقتا سیاستگذران و متولیان امر توجهیی به مهمترین عامل خطر محیطی که آلودگی هوا است، ندارند یا لااقل اقدامات و تصمیم گیریها آنها بین را نشان میدهد. به بیان دیگر بنظر میرسد risk perception صحیحی از این عامل خطر جدی ندارند.

اقداماتی که شهروندان در زمان وقوع باید انجام دهند با توجه مطالعات صورت گرفته و رهنمودهای موجود این است که: مردم برای اینکه مواجهه خود با ذراتی که غلظت آن ها بسیار بالاست را کاهش دهند، بایستی تا حد امکان در خانه بمانند و از تردد غیرضروری در محیط بیرون خودداری کنند؛ چون غلظت ذرات در بیرون بسیار بیشتر از هوای داخل هست. زمانی که در داخل منازل هستند فعالیت های فیزیکی را کمتر کنند که میزان نرخ تنفس کاهش پیدا کند و همینطور در داخل منازل درب و پنجره ها بسته بماند. اگر به ناچار در محیط بیرون تردد دارند از ماسک های تنفسی که تحت عنوان ماسک های N95 یا N99 به نحوی که کاملا بر روی صورت فیت شود استفاده کنند. همچنین مطالعات نشان دادند که مصرف ویتامین C  در چنین شرایطی می تواند سبب کاهش اثرات آلودگی هوا بر بدن شود.

آیا در کشور ما با توجه به اینکه بعضی از استان ها مثل خوزستان چند سالی هست که با این پدیده دست و پنجه نرم می کنند، دستورالعمل یا راهکارهای اجرایی مدنظر قرار گرفته است؟ و از اثرات این آلودگی بر سلامت شهروندان در کوتاه مدت و بلند مدت بفرمایید.

باید به این اشاره کنیم که کانون های گرد و غبار و شرایطی که با آن مواجهیم ناشی از منابع داخلی و خارجی است. اقدامات عملی بسیار کم اثری توسط سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی و ... برای کانون های داخلی انجام شده است. اما با توجه به اینکه این اقدامات نیاز به تامین منابع مالی زیادی دارد و شرایط اقتصادی کشور متاسفانه مناسب نبوده، این اقدام ها به شدت کم شده و بودجه مربوط به مقابله با گرد و غبار به شدت کاهش پیدا کرده است. 

مطالعات نشان داده اند متاسفانه در مواجهه با آلودگی هوا هیچ کدام از مراحل زندگی انسان نیست که تحت تاثیر قرار نگیرد؛ در زمان جنینی، کودکی، جوانی، میانسالی و سالمندی تحت تاثیر قرار می گیرند. افرادی که در زمان جنینی با آلودگی هوا مواجهه داشتند اثرات را در سالمندی و میانسالی می توانند داشته باشند.

این اثرات می تواند به صورت حاد و مزمن باشد. اما به طور کلی اثرات این ذرات معلق شامل: اثراتی است که بر روی قلب و عروق گذاشته و باعث افزایش سکته های قلبی و مغزی می شود، باعث مرگ زودرس، مشکلات تنفسی و تشدید حملات آسمی ، ابتلا به سرطان و آسم، تحریک دستگاه تنفسی، سوزش گلو، سرفه، سوزش چشم و دیگر سیستم های بدن می شود.

همچنین این ذرات باعث افزایش مرگ و میر بیماران تنفسی، قلب و عروقی و افرادی که دارای بیماری های زمینه ای مثل دیابت هستند و همچنین افزایش مرگ و میر نوزادان می شود.

آلودگی هوا مهمترین عامل خطر محیطی بر سلامت هست که هر سال در دنیا بر اثر مواجهه با آلودگی هوا حدود 7 میلیون مرگ رخ می دهد و در کشور تعداد موارد مرگ منتسب به آلودگی هوا هر ساله معادل 40 هزار مورد است که این عدد  تقریبا 10 درصد از کل موارد مرگ در کشور را شامل می شود. متاسفانه در کشور هر ساله بر اثر آلودگی هوا حدود هزار مرگ منتسب در کودکان زیر 5 سال داریم . این نشان می دهد که وضعیت غلظت آلاینده های هوا  و بطور خاص ذرات معلق هوا در کشور ما متاسفانه در شرایط مناسبی نیست و روند آن نیز امیدوارکننده نیست. بطور کلی میانگین سالانه غلظت PM_2.5 هوای آزاد در کشور حدود 6 برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت است. در حالی که در بسیاری از مناطق دنیا مثل چین و کشورهایی که غلظت آلاینده های هوا بسیار بالایی داشته اند، غلظت آلاینده های هوا روند کاهشی پیدا کرده اند و امیدوارند در سال های آتی مقادیر غلظت آلاینده ها را به سطح استاندارد برسانند در حالی که ما فعلا داده های موجود این را نشان نمی دهند.