اثرات روزه داری بر کم خونی و انعقاد خون

خون از سلول های خونی و مایعی به نام پلاسما تشکیل شده است. سه نوع سلول خونی در پلاسما شناور هستند
 سلول های خونی قرمز (گلبول های قرمز): این سلول ها اکسیژن را از ریه ها به مغز و سایر بافت های بدن منتقل می‌کنند. در صورت کاهش این سلول ها، قسمت های مختلف بدن نمی تواند نقش خود را به درستی انجام دهد و به اصطلاح می گوییم فرد دچار کم خونی شده است.
سلول های خونی سفید (گلبول های سفید): این سلول ها جزوی از سیستم ایمنی بدن می باشند و با میکروب های وارد شده به بدن و عفونت مبارزه می‌کنند. کاهش تعداد این سلول ها فرد را در معرض عفونت های گوناگون قرار می دهد.
 پلاکت ها: این سلول ها به لخته شدن خون پس از ایجاد جراحت کمک می‌کنند. در صورت کاهش تعداد این سلول ها ممکن است جراحت های کوچک منجر به خونریزی شدید شود. از سویی دیگر اگر تعداد پلاکت ها خیلی بیش از حد طبیعی افزایش یابد منجر به لخته شدن خون در رگ ها می شود.
برای تولید سلول های موجود در خون، بدن به انواع مواد غذایی بخصوص پروتئین، ویتامین ها و مواد معدنی (به عنوان مثال، آهن و روی) نیاز دارد. بنابراین، داشتن یک رژیم غذایی مناسب برای پیشگیری از ایجاد کم خونی و پیشگیری از افت سیستم ایمنی بدن اهمیت زیادی دارد. در این بخش نتایج مطالعات انجام شده در زمینه اثرات روزه داری ماه رمضان بر سلول های قرمز خون و نیز پلاکت ها جمع بندی و بحث شده است. مباحث مربوط به سلول های سفید و ایمنی نیز در بخش اثرات روزه داری بر سیستم ایمنی آورده شده است.

روزه داری چه اثری بر ایجاد کم خونی دارد
در برخی افراد خطر کم خونی در ماه رمضان افزایش می یابد، در حالی که در برخی دیگر این شاخص تغییر نمی کند. البته در افراد سالم حتی در صورت کاهش گلبول های قرمز، وضعیت فرد به حد کم خونی نمی رسد و اغلب در محدوده طبیعی حفظ می شود.

چرا در برخی افراد احتمال کم خونی در ماه رمضان افزایش می یابد و در برخی تغییر نمی کند
یکی از علل تفاوت در پاسخ افراد به روزه داری، تأثیر تغییرات رژیم غذایی افراد در ماه رمضان است. چراکه مصرف غذاهای خاصی در ایام ماه مبارک رمضان متداول است که در جوامع مختلف متفاوت می باشد. بنابراین، آگاهی از اثرات هر یک از مواد غذایی و نیز ترکیب آن ها در پیشگیری و یا ایجاد کم خونی از اهمیت بالایی برخوردار است. در این قسمت انواع کم خونی هایی که احتمال دارد با تغییرات رژیم غذایی ماه رمضان ارتباط بیشتری داشته باشند و عوامل مؤثر بر آن ها توضیح داده می شود.

انواع کم خونی های مرتبط با رژیم غذایی در ماه رمضان کدامند
- کم خونی ناشی از فقر آهن
- کم خونی ناشی از کمبود ویتامین ها

کم خونی ناشی از فقر آهن چیست
علت اصلی این نوع کم خونی، کمبود آهن در بدن است. مواردی که احتمال دارد در ماه رمضان منجر به کاهش آهن خون شود عبارتند از :
- کاهش دریافت آهن از رژیم غذایی
- کاهش میزان جذب آهن موجود در رژیم غذایی

کاهش دریافت آهن از رژیم غذایی چگونه رخ می دهد
از آنجا که در بیشتر موارد ممکن است ترکیب رژیم غذایی افراد در ماه رمضان تغییر کند، این احتمال وجود دارد که در برخی روزه داران مصرف غذاهای حاوی مقادیر بالای آهن کاهش یابد.. انواع مختلف گوشت ها بخصوص گوشت قرمز از منابع خوب آهن است. بنابراین به منظور پیشگیری از کاهش آهن خون و کم خونی ناشی از فقر آهن در طول ماه رمضان توصیه می شود افراد روزه دار مقادیر کافی انواع مختلف گوشت ها را در رژیم غذایی خود بگنجانند. سایر مواد غذایی مانند غلات و حبوبات مثل عدس و لوبیا، سبزی ها مثل جعفری و اسفناج، انواع خشکبار و انواع مغزها مثل پسته، بادام، فندق و گردو نیز از منابع خوب آهن به شمار می روند. با این حال، باید به این نکته توجه شود که آهن موجود در مواد غذایی گیاهی به مقدار بسیار کمتری از آهن مواد غذایی حیوانی جذب می شود.

چه عواملی منجر به کاهش جذب آهن موجود در رژیم غذایی می شوند
 به منظور پیشگیری از کمبود آهن در بدن، علاوه بر این که باید مقادیر آهن کافی در رژیم غذایی موجود باشد، میزان جذب آن نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
جذب آهن موجود در گوشت ها اغلب تحت تأثیر سایر مواد غذایی قرار نمی گیرد. البته در این مورد یک استثنا وجود دارد. به این صورت که اگر به همراه مواد غذایی گوشتی، لبنیات به مقدار زیاد (به عنوان مثال بیش از یک لیوان ماست) مصرف شود، جذب آهن گوشت تا حدی کاهش می یابد. به همین علت است که به افراد مبتلا به کم خونی فقر آهن توصیه می شود این مواد غذایی را همراه یکدیگر مصرف نکنند. البته در افراد سالم، مصرف هم زمان لبنیات و گوشت مشکلی به وجود نمی آورد.
آهن موجود در مواد غذایی گیاهی و تخم مرغ به شکلی است که برخی مواد موجود در غذاها و یا سایر مواد (به عنوان مثال چای) جذب آن را کاهش می دهند. از آن جا که در ماه رمضان تعداد وعده های غذایی کاهش می یابد و در فواصل زمانی محدودی افراد می توانند مواد غذایی مورد نیاز خود را دریافت کنند، احتمال مصرف مواد کاهش دهنده جذب آهن به همراه رژیم غذایی حاوی آهن افزایش می یابد. به عنوان مثال، مصرف چای به همراه سحری و افطار می تواند در کاهش آهن خون نقش داشته باشد. در حالی که توصیه می شود مصرف چای حداقل 5/1 ساعت قبل از وعده غذایی و یا 5/2 ساعت پس از صرف وعده غذایی باشد.
نان‌های سبوس‌دار تخمیر نشده یا تهیه شده با جوش شیرین نیز جذب آهن را کاهش می دهند. همچنین، برخی سبزیجات مانند اسفناج حاوی ترکیباتی هستند که به آهن موجود در غذاها متصل شده و جذب آن را مهار می کند. مواد غذایی حاوی کلسیم مانند شیر و پنیر و مکمل های کلسیم نیز در روده بر سر جذب با آهن رقابت می کنند و جذب آهن را کاهش می دهند.

چگونه می توان جذب آهن موجود در غذا را افزایش داد
برخی مواد مانند ویتامین ث نیز جذب آهن مواد غذایی گیاهی را افزایش می دهند. بنابراین، مصرف مکمل ویتامین ث و یا منابع غنی این ویتامین مانند آب لیمو، مرکبات، طالبی به همراه وعده غذایی جذب آهن را افزایش می دهد.  توجه به نکات فوق بخصوص در افراد در معرض خطر کم خونی مانند نوجوانان و زنان می تواند از کاهش ذخایر آهن بدن در طول ماه رمضان پیشگیری کند. البته، از آن جا كه در افراد سالم مدت زمان لازم براي بروز کم خونی و ظاهر شدن علائم کمبود آهن بسيار طولاني است، تغييرات ايجاد شده به طور معمول در محدوده طبيعي است. منظور از کم خونی ناشی از کمبود ویتامین ها چیست
برای تولید گلبول های سالم، بدن علاوه بر آهن به برخی ویتامین ها از جمله اسید فولیک و ویتامین ب12 و ویتامین ب 6 نیز نیاز دارد. رژیم غذایی که ویتامین ها و مواد مغذی کافی را نداشته باشد، می‌تواند موجب کاهش تولید گلبول های قرمز و در نهایت کم خونی شود. به منظور دریافت کافی ویتامین های مورد نیاز برای خون سازی، باید روزانه تمام انواع گروه های غذایی شامل نان و غلات، لبنیات، گوشت ها، حبوبات، تخم مرغ، میوه و سبزی طبق توصیه های هرم راهنمای غذایی دریافت شود. به عنوان مثال، بر اساس وزن بدن و انرژی مورد نیاز هر فرد، به طور میانگین روزانه باید حدود 250 گرم نان و غلات، 2 لیوان لبنیات، 500 گرم میوه و سبزی و معادل 120 گرم گوشت و یا معادل آن تخم مرغ و حبوبات دریافت شود. به طور کلی، رژیم غذایی فرد روزه دار باید به صورت متعادل و شامل تمام گروه های غذایی تنظیم شود تا همه مواد مورد نیاز خون سازی در اختیار بدن او قرار گیرد.  

تغییر تعداد پلاکت ها چه اثراتی دارد
افزایش توانایی لخته شدن خون با افزایش خطر انسداد عروق و سکته های مغزی و قلبی ارتباط دارد. توانایی انعقاد و لخته شدن خون ممکن است تحت تأثیر تغییرات شیوه زندگی و رژیم غذایی ایجاد شده در ماه رمضان قرار گیرد. تغییر در کالری دریافتی می تواند توانایی انعقاد و لخته شدن خون را تحت تأثیر قرار دهد.

گرسنگی و کاهش وزن چه اثری بر انعقاد خون دارد
گرسنگی و کاهش وزن اثرات خفيف ضد انعقادي دارد. از سوی دیگر تغییر در میزان برخی ریز مغذی ها که در اثر گرسنگی رخ می دهد نیز می تواند در تغییرات خاصیت ضد انعقادی خون نقش داشته باشد. به عنوان مثال کاهش ويتامين کا (K) ناشی از گرسنگی طولانی مدت در افرادی که از داروهای ضد انعقادی استفاده می کنند، مي تواند منجر به کاهش انعقاد پذیری خون شود.

مقدار و نوع چربی مصرفی چه اثری بر انعقاد خون دارد
مقدار و نوع چربی رژیم غذایی نیز بر واکنش های انعقادی در بدن اثر می گذارد. به عنوان مثال، رژیم پرچرب توانایی انعقاد را افزایش و رژیم کم چرب کاهش می دهد. رژیم غذایی غنی از چربی های غیر اشباع مانند روغن های گیاهی مایع، توانایی انعقاد را کاهش می دهد. بنابراین، تغییر نوع چربی مصرفی در ماه رمضان ممکن است تا حدودی توانایی لخته شدن خون را تحت تأثیر قرار دهد. به طور کلی به نظر می رسد روزه داری ماه رمضان سبب می شود زمان لازم برای انعقاد خون، کمی افزایش یابد که البته این افزایش در محدوده طبیعی رخ می دهد و می تواند احتمال لخته شدن خون در رگ های بدن را کاهش دهد.

جمع بندی
روزه داری ماه رمضان در افراد سالم ممکن است سبب تغییرات برخی اجزا خون مانند گلبول های قرمز، آهن و پلاکت ها شود که این تغییرات اغلب در محدوده طبیعی رخ داده و مشکل ساز نخواهد شد. تغییرات اندک ایجاد شده با بازگشت به رژیم غذایی معمول پس از ماه رمضان به وضعیت اولیه باز می گردد.

منبع: پژوهشکده علوم غدد و متابولیسم، دانشگاه علوم پزشکی تهزان
تنظیم: مونا عدالت یار