هر تشنجی صرع نیست، درباره صرع بیشتر بدانیم

قدیمی‌ها درباره صرع، فکر و خیال‌های عجیب‌وغریبی داشتند اما این روزها دیگر همه می‌دانند که این بیماری نه دست‌پخت جن‌زدگی است و نه زاییدۀ سحر و جادو. به ضعف اعصاب و بیماری‌های روانی هم هیچ ارتباطی ندارد. نگاهی سطحی به لیست تاریخی مبتلایان به این بیماری نشان می‌دهد که صرع موجب کندذهنی یا افت حافظه هم نمی‌شود. نیوتن، آلفرد نوبل، داستایوسکی، چارلز دیکنز، میکل آنژ، ادگار آلن پو، لئوناردوداوینچی، ناپلئون، ژولیوسزار و آگاتاکریستی، هم صرع داشتند هم نبوغ. بر اساس آمارها در کشور ما بیشتر از یک‌میلیون نفر با بیماری صرع زندگی می‌کنند.

صرع چیست
صرع فقط تشنج نیست؛ بلکه یکی از علل تشنج است. اما تا اسم صرع به میان می‌آید همه به یاد حملۀ صرع می‌افتند و این تصویر در ذهنشان نقش می‌بندد که «فردی ناگهان کنترلش را از دست می‌دهد، روی زمین می‌افتد و دست‌وپایش را بی‌اختیار به این‌سو و آن‌سو پرتاب می‌کند» اما در حقیقت این نشانه‌ها، فقط مربوط به یک نوع از انواع بیماری صرع است. به اعتقاد برخی از متخصصان مغز و اعصاب، صرع بیماری نیست بلکه نشانه‌ای از یک بیماری است که به ما می‌گوید بخشی از مغز، کارش را به‌درستی انجام نمی‌دهد.

هر تشنجی صرع نیست
وقتی مغز کارش را درست انجام می‌دهد، یک‌رشته از امواج الکتریکی مانند جریان الکتریسیته در مسیر اعصاب مغزی به جریان درمی‌آید. زمانی که در مسیر این امواج، جرقه‌ای نابجا به وجود بیاید فرد دچار تشنج می‌شود. درواقع مکان بروز این جرقه است که تعیین می‌کند ما با چه نوع تشنجی روبرو هستیم. دقت کنید که هر تشنجی لزوماً به معنای صرع نیست و تشنج ممکن است به دلایلی مثل تب، افت قند خون، کمبود اکسیژن و ... نیز رخ دهد.

 صرع چگونه به وجود می‌آید
اگرچه وراثت در بروز صرع بی‌تأثیر نیست اما عوامل دیگری نیز در بروز آن مؤثرند. ضربه‌هایی که در دوران بارداری به جنین وارد می‌شود، فشار سر جنین به هنگام زایمان و حتی بعضی عفونت‌های زایمانی می‌توانند منجر به بروز صرع در بدو تولد شوند. پس از تولد نیز تصادف، ضربه‌های مغزی و برخی از عفونت‌ها شایع‌ترین علت‌های ابتلا به این بیماری هستند.

 درمان صرع
خوشبختانه این بیماری یکی از قابل‌کنترل‌ترین بیماری‌های عصبی است که داروهای بسیاری برای کنترل و درمانش شناخته و معرفی‌شده است. درمان دارویی صرع از سال 1875 با کشف اثر ضد تشنجی برمیدپتاسیم شروع شد. این دارو تا 70 سال مؤثرترین داروی درمان صرع بود تا این‌که کم‌کم داروهای دیگری نظیر فنوباربیتال، فنی توئین، تری متادیون، کاربامازپین، سدیم والپروات و ... به میدان آمدند.
پس از درمان دارویی، معمولاً در 70 درصد موارد حملات صرع به‌طور کامل کنترل می‌شوند، در 10 درصد موارد شدت و تناوب حملات کاهش می‌یابد و تنها در 20 درصد موارد حمله‌ها کنترل نمی‌شوند.
مهم‌ترین نکته در درمان دارویی صرع، طولانی بودن دوره درمان است. انتخاب دارو و برنامه دارویی کاملاً به شرایط بیمار و نظر پزشک بستگی دارد.

صرع، ازدواج، بارداری و زایمان
درگذشته مبتلایان به صرع از برخی حقوق اجتماعی ازجمله ازدواج محروم بودند. اما کم‌کم باگذشت زمان و افزایش شناخت جامعه نسبت به این بیماری، مردم فهمیدند که ازدواج و تشکیل خانواده در این افراد امری کاملاً عادی و بی‌خطر است.
به عقیده پزشکان بیش از 90 درصد خانم‌های مبتلابه صرع قادرند دوره‌های طبیعی بارداری و زایمان را به‌آسانی طی کنند. اما ازآنجایی‌که عوارض دارویی، یکی از خطرات بالقوه قبل و طی دوران بارداری است، برخی از خانم‌ها در صورت بارداری، به‌طور خودسرانه مصرف داروهایشان را قطع می‌کنند که این کار بسیار خطرناک است و موجب افزایش خطر تشنج و سقط‌جنین می‌شود.
امروزه پزشکان می‌گویند صرع یک بیماری درمان‌پذیر است که هیچ تعارضی با ازدواج ندارد، تشنج در حاملگی تشدید نمی‌شود مگر این‌که بیماری خاصی به بیماری صرع اضافه شود. زایمان خانم‌های مبتلابه صرع مثل سایر خانم‌ها، بستگی به شرایط بیمار و نظر پزشک دارد. مادران مبتلابه این بیماری حتی در شیر دادن به فرزندانشان با هیچ مشکلی مواجه نیستند. شانس به دنیا آمدن یک نوزاد مبتلابه صرع از یک مادر مبتلا، تنها 5 درصد بیشتر از نوزاد یک مادر سالم است.

خود مراقبتی در صرع
اگر دچار صرعی هستید که هنوز کاملاً کنترل نشده این نکات را موردتوجه قرار دهید:

• سیگار، قلیان یا پیپ نکشید، به‌ویژه وقتی تنها هستید.
• کف خانه را با پوشش نرم و ضخیم بپوشانید و از لیز و صیقلی کردن اتاق‌ها خودداری کنید.
• انجام کار با وسایل تیز و خطرناک مانند خرد کردن سبزی و اتو کشیدن را در حالت نشسته و در شرایط ایمن انجام دهید.
• در آشپزخانه تا حد امکان از وسایل نشکن و غیر چینی استفاده کنید و وسایل نوک‌تیز مثل چاقو و چنگال را رو به پایین قرار دهید.
• زمانی دوش بگیرید و حمام کنید که در منزل تنها نیستید. درب حمام راکمی باز بگذارید و سطح حمام را برای جلوگیری از لیز خوردن با پوشش پلاستیکی مناسب بپوشانید.
• هنگام تماشای تلویزیون، خیلی نزدیک به آن ننشینید و اگر مجبورید برای مدت طولانی از کامپیوتر استفاده کنید به‌طور متناوب استراحت کنید.
• در اتاق نشیمن، تا حد امکان از دکوراسیون‌های شکستنی استفاده نکنید و به‌جای چراغ‌های رومیزی و چراغ‌های در دسترس، از چراغ‌های سقفی استفاده کنید.
• درمان بیماری‌تان را هرچه سریع‌تر شروع کنید و زیر نظر پزشک و دقیقاً طبق دستور او دارو مصرف کنید.
• به‌طور مرتب و منظم داروهایتان را مصرف کنید، حتی یک‌بار و یک روز نیابد دارویتان قطع شود.
• آزمایش‌های دوره‌ای را فراموش نکنید. برخی از داروها عوارضی دارند که باید با معاینات مکرر و آزمایش‌های دوره‌ای، به‌موقع از بروز آن‌ها مطلع شوید.
• تغذیه مناسب، استراحت، ورزش‌های مناسب، مراقبت از لثه‌ها و مسواک زدن را فراموش نکنید.
• در برخی افراد، مصرف داروی فنی تویین باعث تورم و افزایش حجم لثه می‌شود. بهتر است قبل از شروع مصرف این دارو به دندان‌پزشکتان اطلاع دهید تا آموزش‌های لازم را به شما داده و در صورت لزوم دندان‌هایتان را جرم‌گیری کند.
• اگر پس از مصرف دارو به ناراحتی لثه دچار شدید، به پزشک اطلاع دهید تا در صورت امکان دارویتان را تعویض کند. اما تحت هیچ شرایطی از مسواک زدن و رعایت بهداشت دهان و دندانتان غافل نشوید که عوارض بسیار بدتری دارد.
• اگر داروی دیگری غیر از داروهای ضد صرع مصرف می‌کنید حتماً به پزشکتان اطلاع دهید زیرا اثر برخی داروها باهم تداخل دارد.
• بعضی از داروها Narrow therapeutic index هستند (شاخص درمانی باریک دارند) و در طول درمان با آن‌ها باید از مصرف غذاهای خاصی پرهیز کرد؛ از پزشکتان در این مورد سؤال کنید.

 بایدها و نبایدها در زمان تشنج
اگر کسی در حضور شما دچار حمله صرع شد:

• نترسید و دادوفریاد راه نیندازید. با خونسردی به او نزدیک شوید.
• اشیای خطرناک را از دسترس او دور کنید.
• یقه لباسش را بازکنید تا گردنش آزاد شود. در صورت امکان سر یا شانه او را به یک‌طرف بچرخانید.
• در هنگام تشنج از ریختن آب روی صورت بیمار یا گرفتن دست و پای او خودداری کنید.
• از قرار دادن اشیا در دهان فرد خودداری کنید.
• با استفاده از کارت شناسایی هویت او را جستجو کنید.
• از فرد حمایت کرده و در صورت نیاز به او کمک کنید.
• مدت‌زمان تشنج را محاسبه کنید.
• اگر حمله بیمار در مدتی کوتاه‌تر از 5 دقیقه به پایان رسید مدتی او را به حال خودش بگذارید و بعد به او بگویید که احتمالاً علت تشنجش، درست مصرف نکردن داروهایش است و بهتر است با پزشکش تماس بگیرد.
• اگر حمله بیش از 5 دقیقه طول کشید یا دو بار پشت سر هم تکرار شد و اگر در فاصله دو تشنج، بیمار به هوش نیامد، ممکن است صرع از نوع «مداوم» باشد که معمولاً خطرناک‌تر است و باید بیمار را فوراً به پزشک رساند.
• اگر تشنج همراه با تب باشد احتمالاً دلیل آن، صرع نیست بلکه باید تب فرد را با پاشویه پایین آورد و او را هرچه سریع‌تر به پزشک رساند.

 چند واقعیت درباره صرع

• صرع یکی از علل بروز تشنج است.
• صرع چهارمین بیماری رایج در بین تمام بیماری‌های مغز و اعصاب است.
• از هر 26 نفر، یک نفر ممکن است در طول زندگی خود دچار حمله صرع شود.
• صرع معمولاً بیماری مادام‌العمری نیست و با مصرف مرتب داروها کنترل و مهار می‌شود.
• هر یک از تشنج‌های صرع معمولاً یک نقطه شروع، یک نقطه اوج و یک نقطه پایان دارند.
• از هر 20 بیمار مبتلابه صرع، یک نفر به نور حساسیت دارد و ممکن است در اثر مواجهه با محرّک‌های نوری دچار تشنج شود.
• رنگ بنفش، نماد حمایت از بیماران مبتلابه صرع است.

تنظیم: مهندس سارا نعیمی
گردآوری: گروه آموزش و ارتقای سلامت، معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران
منبع: راهنمای خود مراقبتی در صرع، (راهنمای آموزش بیمار)؛ دفتر آموزش و ارتقای سلامت معاونت بهداشت و مرکز مدیریت پیوند و درمان بیماری‌های معاونت درمان وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی؛ 1398