روزه داری و کلیه

در هر فرد سالم دو کلیه وجود دارد که در دو طرف ستون مهره‌ها و زیر دنده‌های تحتانی واقع شده اند. عملکرد صحیح کلیه ها برای بدن بسیار حیاتی است و اعضا بدن برای کارکرد مطلوب وابسته به کلیه‌ها هستند.

عملکرد کلیه ها به سه دسته کلی تقسیم می شود
کلیه‌ها آب بدن را تنظیم می‌کنند : برای عملکرد مطلوب بدن، لازم است که حجم آب و مایعات بدن به دقت تنظیم شود. یکی از مهم‌ترین وظایف کلیه‌ها دفع آب اضافی و یا حفظ آب بدن و ایجاد تعادل در مایعات بدن است.
کلیه‌ها خون را از مواد زاید تصفیه می‌کنند : کلیه ها با تنظیم دفع املاح، تعادل املاح خون را تنظیم می کنند و به این صورت غلظت املاحی مانند سدیم و پتاسیم را که برای سلامتی و تعادل مایعات بدن ضروری است در حد معینی حفظ می کند. کلیه در تنظیم کلسیم و فسفر مورد نیاز برای سلامتی استخوان نیز دخالت دارد.
افزایش غلظت مواد زاید و برخی داروها برای بدن سمی است. مواد زایدی مانند اوره، کراتی نین و اسید اوریک برای حفظ سلامت و عملکرد طبیعی اندام ها باید از بدن دفع شوند. کلیه ها این مواد زاید را از خون برداشته و از طریق ادرار دفع می‌کنند. افزایش ميزان این مواد زاید در خون به بالاتر از حد معمول و یا تغییر مقدار کراتی نین ادرار، می تواند نشانه نارسايي و اختلال در كار كليه ها باشد و به همين جهت می توان میزان این مواد در خون و یا میزان دفع برخی از آن ها را در ادرار به عنوان معياری براي ارزيابي عملكرد كليه ها در نظر گرفت.
کلیه‌ها هورمون می‌سازند : کلیه‌های سالم پیام رسان های شیمیایی مهمی به نام هورمون‌ها را نیز می‌سازند. این هورمون‌ها در جریان خون گردش کرده و بعضی از عملکردهای بدن مانند فشار خون، ساخت گلبول های قرمز و جذب کلسیم از روده‌ها را تنظیم می‌کنند.
با توجه به عملکرد کلیه ها به ویژه دفع آب، املاح اضافی و مواد زاید از بدن، کاهش مصرف آب، مایعات و غذا در مدت طولانی از روز به خصوص در فصول گرم سال و تغییرات رژیم غذایی، ممکن است عملکرد کلیه ها را تحت تاثیر قرار دهد، در این قسمت نتایج مطالعات علمی معتبر در زمینه اثرات روزه داری ماه رمضان بر فعالیت کلیه ها گردآوری و ارائه شده است.

روزه داری چه اثری بر تعادل آب و املاح بدن دارد
روزه داری ممکن است سبب تغییر در تعادل آب و املاح خون افراد روزه دار گردد. عواملی که تعادل مایعات بدن را در ماه رمضان تحت تأثیر قرار می دهند، عبارتند از :
- مصرف آب و مایعات
-  شرايط آب و هوايي و درجه حرارت محيط
-  تعريق ناشی از فعالیت فیزیکی
چگونه می توان از به هم خوردن تعادل آب و املاح بدن در ماه رمضان جلوگیری کرد

با رعایت موارد زیر می توان از برهم خوردن تعادل آب و املاح بدن پیشگیری کرد.
-  دریافت آب و مایعات کافی در فاصله افطار تا سحر
- پرهیز از حضور در محیط های گرم
-  اجتناب از فعالیت بدنی شدید به ویژه در آب و هوای گرم

روزه داری چه تغییری در حجم و ترکیب ادرار ایجاد می کند
تغییرات معمول ایجاد شده ادرار در ماه رمضان عبارت است از :
- کاهش حجم ادرار
- افزایش غلظت ادرار (تغلیظ ادرار)
روزه داری به دلیل کاهش مصرف آب و مایعات سبب کاهش حجم ادرار می شود. به این ترتیب که بدن با یک مکانیسم جبرانی از دفع آب بدن جلوگیری می کند. همچنین با همین مکانیسم غلظت ادرار افزایش و دفع برخی املاح مانند سدیم از ادرار کاهش می یابد.

آیا روزه داری باعث افزایش اوره خون می شود
منشأ اوره دفعی از ادرار عبارت است از مواد زاید حاصل از :
- غذاهای پروتئینی (مانند گوشت ها)
- سوخت و ساز عضلات بدن
کلیه محل اصلی دفع اوره تولید شده در بدن است. در نتيجه تغییر در عملكرد كليه ها می تواند باعث تغییر در غلظت اوره خون شود. در نارسایی کلیوی اوره خون افزایش می یابد. بنابراین، میزان اوره خون با رژیم غذایی و وضعیت کارکرد کلیه ها در ارتباط است. گرسنگي و كاهش وزن نیز مي تواند تا حدودي سطح اوره خون را به طور موقت افزايش دهد.
در ماه رمضان عدم تغيير و يا افزايش مختصر غلظت اوره خون در محدوده طبیعی مشاهده شده كه در صورت افزايش مختصر، پس از ماه رمضان به مقادير قبلي باز گشته است. در مجموع، روزه داری ماه رمضان باعث تغییر عملکرد کلیوی افراد سالم نشده و در میزان اوره خون تغییر چندانی ایجاد نمی کند.

روزه داری چه اثری بر کراتی نین خون دارد
کراتی نین نیز مانند اوره از سوخت و ساز عضلات بدن به وجود می آید و توسط کلیه ها از بدن دفع می شود. غذا خوردن به ویژه غذاهای گوشتی نیز می تواند میزان دفع کراتی نین را اندکی افزایش دهد. ميزان کراتی نین خون و یا تغییر مقدار کراتی نین ادرار تحت تاثیر عملکرد کلیه ها قرار دارد. به علاوه، گرسنگي و كاهش وزن و فعالیت بدنی شدید نیز مي توانند تا حدودي سطح کراتی نین خون و ادرار را افزايش دهد. چگونگی تغییرات كراتي نين خون در روزه داري ماه رمضان هنوز به روشنی مشخص نشده است. ولی آنچه که مسلم است، روزه داری ماه رمضان باعث تغییر عملکرد کلیوی افراد سالم نشده و در میزان اوره و کراتی نین خون و ادرار تغییر چندانی ایجاد نمی کند.
آیا روزه داری سبب ایجاد تغییر در میران اسید اوریک خون می شود
اسید اوریک از شکسته شدن موادی به نام پورین ها به وجود می آید که این ترکیبات در برخی غذاها و همه بافت های بدن انسان وجود دارند. بخش اعظم اسیداوریک تولید شده، توسط کلیه ها دفع می شود.
برخی عوامل افزایش دهنده میزان اسید اوریک خون عبارتند از :
- بیماری های کلیوی
- نقرس
- مصرف برخی غذاهای حاوی پورین بالا (انواع گوشت ها و حبوبات)
- برخی داروها
- كاهش سريع وزن
-  شوک جسمی و روانی
غلظت اسید اوریک خون ممکن است در طی روزه داری ماه رمضان مختصری افزایش یابد. دلیل این امر کاهش وزن ناشی از روزه داری و یا استرس فيزيولوژيك شروع ماه رمضان است. همچنین، دریافت کم مایعات می تواند تا حدودی غلظت اسید اوریک خون را افزایش دهد. به هر حال، حتی اگر افزایش مختصری در غلظت اسید اوریک خون دیده شود، این تغییر اندک و در محدوده طبیعی است و مشکلی در افراد سالم ایجاد نمی کند.

آیا بیماران دارای کلیه پیوندی قادر به روزه داری درماه رمضان هستند
روزه داری در بیمارانی که پیوند کلیه شده اند، باید با نظر و صلاح دید پزشک متخصص صورت گیرد. روزه داری در بيماراني كه حداقل يك سال از زمان پيوند كليه آن ها گذشته و در وضعيت تثبيت شده به سر می برند، سبب تغییر سطح اوره، اسید اوریک، کراتی نین، پروتئین ها و املاح خون نمی شود و وزن بدن، فشار خون، قند و چربی های خون این بیماران تغییر نمی کند. بنابراین، روزه داری در بيماراني كه حداقل يك سال از زمان پيوند كليه آن ها گذشته و در وضعيت کنترل شده به سر می برند، اثر سوئی ندارد و عوارضی ایجاد نمی کند. با این وجود این امر باید با توجه به فصل سال و شرایط آب و هوایی و همچنین با مشاوره پزشک متخصص جهت تغییر دوز و زمان مصرف داروها انجام گیرد. به عنوان مثال، زمان مصرف داروهاي مهار كننده سيستم ايمني بايد به فاصله بين افطار تا سحر تقسيم شود. دوز داروهاي مدر نيز بايد به منظور پيشگيري از کم آبی كاهش يابد و داروهايي را كه مدت زمان اثر طولاني تري دارند مي توان به صورت يك دوز و در وعده سحري مصرف كرد.

آیا روزه داری خطر ایجاد سنگ کلیه را افزایش می دهد
سنگ کلیه از رسوب و تجمع مواد دفعی در کلیه به وجود می آید. برخی عواملی که خطر تشکیل سنگ های کلیوی را افزایش می دهند عبارتند از :  
- سابقه خانوادگی سنگ کلیه
- رژیم غذایی
- شرایط آب و هوایی گرم و خشک (که منجر به کاهش آب بدن و کاهش حجم ادرار می شود)  
- برخی بیماری ها
در ماه رمضان به دلیل عدم مصرف آب و مایعات در فاصله سحر تا افطار، احتمال کاهش آب بدن افزایش می یابد. از سوی دیگر، هم زماني ماه رمضان با ماه هاي گرم سال نیز سبب تشدید این امر می شود. لذا ممكن است روزه داری در فصول گرم سال، به ویژه در کسانی که دارای سابقه خانوادگی سنگ کلیه هستند، خطر سنگ هاي كليوي را افزايش دهد. چنانچه بیماری در 5 سال گذشته یک سنگ دفع کرده است و تا کنون علامتی نداشته باشد می تواند روزه بگیرد.
به منظور پیشگیری از افزایش خطر تشکیل سنگ های کلیوی در ماه رمضان  توصیه می شود افراد روزه دار آب و مایعات کافی در وعده های افطار و سحری و نیز فاصله افطار تا سحر دریافت کنند تا از کاهش آب بدن، تغلیظ ادرار و افزایش خطر سنگ های کلیوی جلوگیری شود.

آیا در بیماری های شدید کلیوی می توان روزه گرفت
در برخی موارد روزه داری در بیمارانی که به مرحله دیالیز رسیده اند و یا در مرحله قبل از دیالیز قرار دارند، تخریب سلول های کلیه و اوره و کراتی نین خون را افزایش داده است. به همین دلیل اغلب در نارسایی متوسط تا شدید کلیوی روزه داری توصیه نمی شود.   

جمع بندی
- در افراد سالم روزه داری ماه رمضان اختلالی در کارکرد کلیه ها بوجود نمی آورد.
- به منظور پیشگیری از بروز سنگ های کلیوی، مصرف مایعات کافی در فاصله افطار تا سحر در روزه داران توصیه می شود. بیمارانی كه كليه سنگ ساز دارند ولي مكررا سنگ نمي سازند، مي توانند به جاي روزه داري در ماه هاي گرم و طولاني سال در ماه هاي پاييز  و زمستان روزه خود را قضا نمايند.
- در بیماری های شدید کلیوی روزه داری توصیه نمی شود.
- بيماران مبتلا به اختلالات كليوي كه بیماری آن ها کنترل شده است، باید با پزشک متخصص خود مشورت کنند و در صورت اجازه روزه داری با رعایت برخی نکات و توصیه ها می توانند اقدام به روزه داری نمایند. به عنوان مثال، محدوديت مصرف مايعات يكي از مهمترين عواملي است كه ممكن است در روزه داري ماه رمضان سبب تشدید اختلال عملكرد كليه ها و بروز عوارض شود. بنابراين بيماران بايد در فاصله افطار تا زمان خواب به ویژه در فصول گرم سال، جهت پيشگيري از کم آبی، مايعات كافي بخصوص آب مصرف كنند. همچنين بايد آموزش هاي كافي در مورد علايم کم آبی و اقدامات لازم در صورت مشاهده آن علایم به بيماران داده شود. بیماران باید با پیروی از یک رژيم غذايي کامل و صحیح، توصیه های تغذیه ای مناسب برای هر درجه از نارسايي كليوي را به دقت رعایت کنند.

منبع: پژوهشکده علوم غدد و متابولیسم، دانشگاه علوم پزشکی تهران
تنظیم: مونا عدالت بار