اثرات روزه داری ماه رمضان بر دستگاه گوارش و کبد

رعايت رژيم غذايي مناسب در كنترل بسياري از اختلالات گوارشي نقش بسزايي دارد. از آنجا كه در ماه رمضان اغلب الگوي دريافت غذا (زمان صرف وعده هاي غذايي و تركيب آن) تغيير مي يابد، اين امر ممكن است علائم و عوارض برخي بيماري هاي دستگاه گوارش را تحت تأثير قرار دهد. در اين مجموعه كه با استفاده از منابع مختلف علمي جمع آوري شده، تلاش شده است تا به برخي سوالات رايج در اين زمينه

پاسخ داده شود. مشکلات گوارشی شایع در ماه رمضان چیست
در صورت عدم رعایت رژیم غذایی مناسب در ماه رمضان، ممکن است عوارضی مانند خشكي دهان، آروغ زدن، نفخ شكم، احساس سنگيني شکم، سوزش سردل، تهوع، یبوست و تغییرات اشتها دیده شود.

چرا روزه داری ماه رمضان سبب خشکی دهان می شود
در روزه داری ماه رمضان، به دلیل کاهش تعداد وعده های غذایی و ممنوعیت مصرف مواد غذایی در فاصله سحر تا افطار، مصرف مایعات کاهش می یابد که این امر سبب کاهش میزان آب بدن و احساس تشنگی می شود. همچنین، برای هضم و جذب مواد غذایی چرب، بدن با آب بیشتری نیاز دارد. مصرف این مواد غذایی حس تشنگی را تحریک می کند. بعلاوه، بالا بودن دمای هوا در ماه رمضان (به عنوان مثال در فصل های گرم سال) و فعالیت بدنی به مدت طولانی و یا با شدت زیاد منجر به اتلاف آب بدن و در نتیجه تشنگی  و خشکی دهان می شود.

برای کاهش تشنگی و خشکی دهان در روزه داری چه توصیه می شود
 به این دلیل که در ماه رمضان مصرف غذاها و مایعات محدود می شود، افراد روزه دار باید مقادیر کافی مایعات در فاصله افطار تا سحر مصرف کنند. بنابراین توصیه می شود که همراه وعده های غذایی افطار، سحری و نیز فواصل آن ها مقادیر کافی میوه و سبزی مصرف شود. چراکه این مواد غذایی به نگهداری آب در بدن کمک می کنند. حداقل میزان توصیه شده مصرف روزانه میوه و سبزی 500 گرم در روز است. افراد روزه دار بهتر است مصرف مواد غذایی که سبب افزایش احساس تشنگی می شوند را محدود کنند. همچنین توصیه می شود فرد روزه دار بخصوص در ماه های گرم سال از انجام فعالیت های شدید و طولانی مدت در طول روز خودداری نمایند. همچنین، از مصرف چای و قهوه به مقدار زیاد که باعث دفع بیشتر آب بدن از طریق افزایش ادرار می شود، پرهیز شود.  

مصرف کدام مواد غذایی سبب افزایش احساس تشنگی و خشکی دهان می شود
غذاهای پرچرب و سرخ شده بخصوص در وعده سحری منجر به تشنگی در طول روز می گردد. مصرف زیاد نمک، غذاهای شور و غذاهای پرادویه نیز تشنگی فرد روزه دار را افزایش می دهند و باید از مصرف آن ها اجتناب شود.  

مصرف کدام مواد غذایی سبب بروز سوء هاضمه و نفخ می شود
پرخوري، مصرف زياد غذاهاي چرب و سرخ شده، غذاهاي تند و غذاهايي كه ايجاد نفخ مي كنند مثل كلم، نوشابه هاي گازدار، سير، پياز، ‌فلفل بخصوص فلفل دلمه اي،‌ حبوبات مانند عدس، لوبيا، نخود، لپه و مصرف زياد مواد قندي، دسرهاي شيرين، ‌زولبيا و باميه،‌ مصرف آب به همراه وعده غذايي،‌ مصرف غذا در حجم زياد و مواد غذايي به اصطلاح سنگين مانند آش رشته و غذاهاي غليظ آبكي سبب نفخ و مشکلات گوارشی می شوند.  

علت سوزش سر دل در ماه رمضان چیست
در ماه رمضان اغلب پرخوری و مصرف غذا به مقدار زیاد، بخصوص در وعده افطار، سبب بازگشت محتویات معده به مری و احساس سوزش سردل می شود.

چه غذاهایی سبب احساس سوزش سر دل می شوند
غذاهای چرب و سرخ شده که دیرتر از معده خارج می شوند، غذاهاي تند، قهوه و چاي پررنگ، نوشابه هاي گازدار،‌ موادي مثل نعناع، شكلات، ادويه جات و مصرف سيگار مي تواند باعث سوزش سردل در افراد روزه دار شود.

چگونه می توان از احساس سوزش سر دل در افراد روزه دار پیشگیری کرد
توصيه مي شود به منظور پيشگيري از سوزش سردل، افراد روزه دار از پرخوری و مصرف وعده هاي غذايي حجيم بپرهیزند. اين افراد بايد تا حد امكان تعداد وعده هاي غذايي خود را افزايش دهند تا بتوانند در هر وعده حجم كمتري غذا مصرف كنند، لباس هاي تنگ نپوشند و حداقل تا 3 ساعت پس ار صرف غذا دراز نكشند. البته استفاده از داروهاي ضدبارداري بخصوص به تنهايي هم مي تواند باعث سوزش سردل در خانم هاي روزه دار شود و توصيه می شود كه اين قرص ها به همراه غذا مصرف شود.

به چه دلیل خطر یبوست در افراد روزه دار افزایش می یابد
گرسنگي، كاهش مایعات دريافتي و کاهش فعاليت بدنی خطر يبوست را در افراد روزه دار افزايش مي دهند. از سوی دیگر تغيير الگوي وعده هاي غذايي و خواب در ماه رمضان سبب کاهش حرکات روده می شوند به همین دلیل سرعت عبور مدفوع در روده کاهش می یابد، در نتیجه آب بیشتری از دست داده و سبب ایجاد یبوست می شود.  

چگونه می توان از بروز یبوست در افراد روزه دار پیشگیری کرد
با نوشیدن مقادیر کافی آب و مایعات و افزایش دريافت منابع فيبر رژيمي مانند ميوه و سالاد در وعده هاي سحري، افطار و پس از افطار به حفظ آب  و انجام حركات طبیعی روده در ماه رمضان كمك كرد تا مدت زمان عبور مواد از دستگاه گوارش کاهش یافته و از ايجاد يبوست و نفخ جلوگيري شود.

چه مواد غذایی به  درمان یبوست در افراد روزه دار کمک می کنند
جهت درمان یبوست باید مصرف آب، غلات سبوس دار، آرد قهوه اي، انجير و آلوي خشك خيسانده، ميوه ها بخصوص همراه با پوست و سبزيجات را افزایش داد. افراد مبتلا به یبوست بهتر است مصرف چای خود را کاهش دهند. افزایش فعالیت بدنی و تحرک نیز به درمان یبوست کمک می کند. در صورت شديد بودن يبوست، روزه داران مي توانند به همراه وعده هاي غذايي سحري و يا افطار يك قاشق غذاخوري شربت لاكتولوز مصرف كنند.

آیا روزه داری سبب افزایش خطر ایجاد زخم معده و دوازدهه (زخم های فوقانی دستگاه گوارش) و خونریزی گوارشی می شود
روزه داری خطر بروز زخم های گوارشی را در افراد سالم افزایش نمی دهد ولی در افرادی که سابقه سوء هاضمه به علت زخم های گوارشی داشته اند و زخم ها به خوبی درمان نشده و التیام کامل پیدا نکرده اند، در صورت عدم درمان ميزان عود زخم در طي ماه رمضان افزايش مي يابد و در برخي افراد که مبتلا به زخم های گوارشی هستند و به طور منظم روند درمان بیماری خود را پیگیری نمی کنند، احتمال خونریزی از زخم که به صورت مدفوع به رنگ قير و استفراغ خوني ممکن است خود را نشان دهد، در ماه رمضان افزايش مي يابد.

عوامل خطر ابتلا به زخم ها و خونریزی گوارشی در ماه رمضان چیست
مهمترین عامل خطر عود زخم ها و خونریزی گوارشی فوقانی در طول ماه رمضان، سابقه قبلی خونریزی از زخم یا زخم های گوارشی التیام نیافته، استرس های روانی، استعمال سیگار و مصرف برخی داروها مانند آسپرین است.

آیا روزه داری در افراد مبتلا به زخم های فوقانی گوارشی  خطرناک است
روزه داري ماه رمضان شدت و عوارض زخم های فعال معده و دوازدهه و التهاب یا ورم معده را افزايش مي دهد. بنابراين، روزه داري در افراد مبتلا به زخم هاي فعال توصیه نمی شود.

قبل از اقدام به روزه داري، بيماران با سابقه قبلی زخم های فوقانی گوارشی باید چه اقداماتی را انجام دهند
ضروری است این بيماران قبل از اقدام به روزه داري با دستور پزشك خود آندوسكوپي انجام دهند تا زخم آن ها مورد بررسي قرار گيرد. در این صورت اگر زخم آن ها فعال نباشد با تجويز برخی داروهای کنترل کننده اسید معده اجازه روزه داري به آنها داده می شود. ولی در صورت تشديد علائم بیمار، علی رغم درمان روزه داری توصیه نمی شود.

در صورتی که بیمار با صلاحدید پزشک اقدام به روزه داری نمود، زمان مصرف داروها چگونه تغییر می کند
لازم است بیماران دارای سابقه قبلی زخم های گوارشی در هنگام روزه داری تحت نظر پزشک به طور منظم از داروهای کاهش دهنده اسید معده در دو وعده افطار و سحر استفاده کنند.

بیماران مبتلا به سندرم روده تحریک پذیر در صورت اقدام به روزه داری چه نکاتی را باید رعایت کنند
سندرم روده تحریک پذیر اختلال در حرکات دستگاه گوارش است و با علایمی مثل دردهای شکمی، اسهال و یا یبوست خود را نشان می دهد. در این بیماری علایم با اضطراب تشدید می شود. به طور کلی اکثر این بیماران بدون هیچ مشکلی می توانند روزه بگیرند و اغلب با روزه داری علایم آن ها بهتر می شود. همچنین باید به این نکته توجه داشت که غذاهایی که سبب ایجاد علایم بیماری در این بیماران می شوند در افراد مختلف متفاوت است، لذا ضروری است این بیماران بر اساس سوابق قبلی خود و مواد غذایی که با خوردن آن ها علایم بیماری ایجاد و یا تشدید می شود، رژیم غذایی خود را محدود نمایند و از مصرف مواد غذایی که علایم بیماری را تشدید می کند، اجتناب نماید. از سوی دیگر کاهش مصرف چای، قهوه و استعمال سیگار با بهبود این علایم همراه است.

آیا روزه داری سبب تشدید علایم بیماریهای التهابی روده (شامل بیماری کرون و کولیت اولسروز) می شود
از آنجا که تنش و استرس سبب تشدید علایم بیماریهای التهابی روده می شود، گرسنگی و روزه داری نیز به عنوان نوعی استرس ممکن است با تشدید علایم همراه باشد. با این وجود به نظر می رسد به دلیل افزایش ارتباطات معنوی در این ایام مبارک نوعي آرامش ذهني در فرد روزه دار بوجود می آید که در كاهش استرس مؤثر است. همچنین تغییرات رژیم غذایی در این ماه از یک سو با کاهش برخی عوامل خطر بیماری های التهابی مانند کاهش مصرف چای، قهوه و استعمال سيگار و از سوی دیگر با افزایش برخی از عوامل تشدید کننده این بیماری از جمله افزايش دريافت قند و شكر و عدم مصرف ميوه و سبزي، دريافت كم فيبر غذايي و تغيير نوع چربی مصرفی بخصوص چربی حیوانی  همراه است. بنابراین لازم است در تنظیم رژیم غذایی این بیماران در طی روزه داری این نکات مورد توجه دقیق قرار گیرند.  

آیا روزه داری سبب افزایش خطر آپاندیسیت می شود
محدودیت مصرف غذا در طول روزه داری سبب استراحت روده می شود. همچنین به نظر می رسد که تغییرات رژیم غذایی در طی روزه داری سبب کاهش خطر آپاندیسیت حاد می شود. بنابراین می توان گفت که روزه داری خطر آپاندیسیت را افزایش نمی دهد.

آیا روزه داری می تواند خطر بیماریهای کیسه صفرا افزایش دهد
به طور کلی گرسنگی طولانی چند روزه وکاهش شدید مصرف غذا سبب کاهش عملکرد کیسه صفرا  و افزایش خطر رسوب صفرا در کیسه صفرا می شود. از سوی دیگر اتلاف آب بدن در فصول گرم سال نیز باعث افزایش خطر بیماریهای کیسه صفرا می شود. با این حال، نمی توان گفت که کاهش دریافت غذا  و مایعات در ماه رمضان سبب افزایش خطر این بیماریها می شود. تحقیقات نشان می دهند که روزه داری ماه رمضان در افراد سالم اثر سوئی بر عملکرد کیسه صفرا نداشته باشد.

آیا بیماران مبتلا به بیماریهای کیسه صفرا می توانند روزه بگیرند
بیماران مبتلا به بیماریهای کیسه صفرا از جمله سنگ کیسه صفرا، پس از مشاوره با پزشک و رعایت برخی نکات رژیم غذایی از جمله اجتناب از مصرف غذاهای پر حجم و پر چرب و دریافت مقادیر کافی آب و مایعات در فاصله افطار تا سحر می توانند اقدام به روزه داری نمایند.

آیا بیماران مبتلا به سیروز کبدی قادر به روزه داری هستند
از آنجایی که کبد نقش بسیار مهمی در سوخت و ساز انرژی و تنظیم قند خون دارد، بیماران مبتلا به سیروز کبدی پیشرفته ممکن است در طی روزه داری با مشکلات بسیاری مانند افت قند خون در حالت گرسنگی و یا افزایش قند خون پس از خوردن غذا مواجه شوند. همچنین با توجه به بی اشتهایی و سوء تغذیه در بیماران مبتلا به سیروز کبدی لازم است رژیم غذایی این افراد در تعداد وعده های بیشتر و حجم کمتر در هر وعده تنظیم شود. در این صورت کاهش تعداد وعده های غذایی و افزایش حجم غذایی مصرفی بخصوص در وعده افطار ممکن است اثرات سویی بر وضعیت این بیماران داشته باشد.

جمع بندی
با توجه به آنچه تاکنون گفته شد، با رعایت روش صحیح تغذیه، استفاده متناسب از تمامی گروه های غذایی، مصرف به اندازه و کافی از گروه میوه ها و سبزیجات تازه در وعده های غذایی، مصرف آب و مایعات کافی در فواصل وعده های غذایی، حفظ تحرک و فعالیت بدنی و خودداری از مصرف وعده های غذایی پر حجم و پر چرب و مواد غذایی شیرین مي توان بسياري مشكلات گوارشي را (مانند يبوست، نفخ، ترش کردن و سوزش سردل) کاهش داده و حتي از علايم برخی بیماری های دستگاه گوارش (مانند سندرم روده تحریک پذیر) پیشگیری کرد.  

منبع: پژوهشکده علوم غدد و متابولیسم، د انشگاه علوم پزشکی تهران
تنظیم: مونا عدالت یار