اهميت پيشگيري از مصرف مواد در خانه
به‌طور كلي پيشگيري از مصرف مواد در سه سطح صورت مي گيرد:
پيشگيري اوليه: كه باعث جلوگيري از شروع مصرف مواد و منجر به كاهش ميزان بروز و درنتيجه كاهش ميزان شيوع مصرف مواد در افراد مي گردد.
پيشگيري ثانويه: مخاطبان اين نوع پيشگيري، افرادي هستند كه پس از مصرف مواد هنوز علائم بيمارگونه اي را نشان نداده اند اما در معرض خطر ابتلا به مشكلات قرار دارند، يعني هدف اين مرحله از پيشگيري غربال كردن و درمان افراد مصرف كننده مواد در مراحل اوليه يك مشكل است.
 پيشگيري ثالث: متمركز بر گروه هايي است كه از مشكلات ناشي از مصرف مواد يا همراه با آن مثل گريز از مدرسه يا خانه، مشكلات تحصيلي يا جرم و جنايت رنج مي برند.
البته يك تقسيمبندي جديد نيز براي برنامه هاي پيشگيري توسط سازمان بين المللي سوءمصرف مواد (NIDA) ارائه‌شده كه به شرح زير است:
برنامه هاي همگاني: كه شامل تمام افراد جامعه (حتي افراد سالم) ميشود.
 برنامه هاي انتخابي: كه گروه هاي در معرض خطر مصرف مواد يا زيرمجموعه هايي از جمعيت كلي را شامل مي شود.
 برنامه هاي شاخص: كه افراد پرخطر و خطرساز را در برمي‌گيرد.

خانواده سالم
- خانواده سالم قادر است به نيازهاي اعضاي خود از جنبه هاي مختلف پاسخ گويد. در چنين خانواده هايي فضاي مقتدرانه اي وجود دارد اما در عين اقتدار، از انعطاف لازم برخوردار است. قبل از اينكه تصميمي گرفته شود كه بر تمامي اعضاي خانواده تأثير بگذارد، نظر ديگران هم شنيده مي شود و هر عضو فرصت خواهد داشت تا احساس خود را كه براي تصميم گيري تأثيرگذار است، بيان كند.
- در خانواده‌هاي سالم، اعضا در فرصت هايي دورهم جمع مي شوند و زماني را با يكديگر سپري ميكنند. در اين فرصت ها، اعضا به تبادل افكار، احساسات و عقايد خود با ديگر مي پردازند.
- در خانواده سالم به تفريح هاي شاديبخش و سرگرمي به‌اندازه فعاليت هاي مسئولانه مانند خانه داري، وظايف خانوادگي، كارهاي مدرسه و مشاغل خارج از خانه، اهميت و ارزش داده مي شود.
- در خانواده سالم احساسات اعضا پذيرفته‌شده و كسي به خاطر ابراز احساسات سرزنش نمي شود. آن‌ها تشويق مي شوند احساساتي نظير غم، شادي، خشم، عشق، تنفر، ترس و...را نشان دهند. نكته مهم اين است كه احساسات رنج آور مانند خشم، غم، تنفر و... براي مدتي طولاني دوام نمي آورند زيرا اعضاي خانواده بر روي چنين احساساتي كار ميكنند و براي رهايي از آن به يكديگر كمك مي كنند. مثلاً آن‌ها علاوه بر اين‌كه ياد مي گيرند كه خشم خود را به شكل مناسبي ابراز نمايند، بخشيدن را نيز مي آموزند.
در خانواده هاي سالم براي برآوردن نيازهايي مانند: مورد تأييد قرار گرفتن، جلب‌توجه و محبت، صميميت و....از امكانات مادي (صرف پول و هزينه هاي اضافي) استفاده نميشود و چنانچه امكانات مادي خانواده كم باشد و برآوردن نيازهاي معنوي اعضا به حاشيه رانده نمي شود.
- اعضاي خانواده سالم به‌طورجدي از دروغ گفتن و پنهان كاري در روابط خود پرهيز مي كنند. درواقع آن‌ها ياد مي گيرند كه واقعيت را بگويند حتي اگر ظاهراً در برخي موارد برايشان دردسرساز باشد.
- در خانواده هاي سالم به هر يك از اعضا امكان رشد و بالندگي داده مي شود، بنابراين تا حد امكان، شرايط مادي و وسايل رفاهي در فضايي از تشويق، حمايت، عشق و محبت كه لازمه رشد و محبت هستند، فراهم مي شود و نكته قابل‌توجه اين است كه اعضاي خانواده واژه تا حد امكان را درك ميكنند و فراتر از توان خانواده انتظاري ندارند.

فعاليت هاي پيشگيري متمركز بر آگاه‌سازي و آموزش والدين
آموزش اطلاعات لازم در مورد موارد: والدين بايد از نوع مواد شايع در منطقه سكونت، شكل و اسامي رايج آن‌ها و نيز نحوه مصرف و علائم مصرف مواد مطلع باشند. والدين بايد درباره مواد اعتيادآور با فرزندان خود زماني را به صحبت كردن اختصاص دهند و به آن‌ها اطمينان دهند كه اگر در رابطه با اين موضوع مشكل داشته باشند، به آن‌ها كمك خواهند كرد. البته بيان اين نكته ضروري است كه نبايد تنها در مورد جنبه هاي منفي مواد صحبت كنند زيرا ممكن است فرزندان جنبه هاي به‌ظاهر مثبت مواد را شنيده يا تجربه كرده باشند كه در اين صورت صحبت هاي والدين خود را باور نخواهند كرد.

افزايش مهارت هاي لازم براي ايجاد پيوندهاي خانوادگي قوي
جواناني كه با خانواده پيوندهاي عاطفي قوي و مثبت دارند كمتر به گروه ها و دوستي هايي مي پيوند كه صرفاً حول محور مصرف مواد شكل مي گيرند. همچنين احتمال روي آوردن آن‌ها به مواد نيز كمتر است. پيوندهاي خانوادگي، سازوكار اجتماعي مهمي است كه مي تواند خطر استفاده از الكل و ساير مواد را كاهش دهند. لذا محيط خانواده سالم و بدون تنش، عامل مهمي در پيشگيري از ابتلاي فرزندان به اعتياد است.

برقراري ارتباط صميمانه با كودكان: طي اين برنامه روش هاي صحيح گوش دادن و نحوه ايجاد ارتباط صحيح و رفتارهايي كه مانع برقراري ارتباط است خوب فرزندان با والدينشان مي گردد، آموزش داده ميشود.
بالا بردن عزت و اعتمادبه‌نفس: افرادي كه مبتلابه سوءمصرف مواد مي شوند، اغلب از عزت و اعتمادبه‌نفس پاييني برخوردار مي باشند. تشويق به‌عنوان بهترين روش تربيتي، اجتناب از تحقير و دادن مسئوليت هاي مناسب بر اساس سن و توانايي، باعث بالا بردن مهارت ها و توانايي كودك و نوجوان مي شود و والدين ميتوانند از اين راه به هدف خود برسند.
ايجاد نظام ارزشي قوي: داشتن نظام ارزشي قوي باعث مي شود فرد بر اساس نگرش و احساس خود تصميم بگيرد. كودكان تا سن نه سالگي بايد باورهايي در مورد صحيح يا غلط بودن رفتارها داشته باشند و بتوانند بر اساس باورهاي خود تصميم بگيرند. طي اين برنامه به والدين آموزش داده مي شود كه چگونه به‌راحتي و آزادانه در مورد ارزش هاي مختلف مانند اتكا به خود و احساس مسئوليت فردي با فرزندان خود بحث و گفتگو كنند و چگونه از جذب شدن اين ارزش ها توسط فرزندشان اطمينان حاصل كنند.
وضع مقررات روشن و خانواده: كودكان در قالب چارچوب‌ها بهتر عمل ميكنند. كودكان به وجود اصول خاص و مقررات روشن در خانواده احتياج دارند. كودكان در محدوديت ها بهتر عمل مي كنند. به‌طور كلي هنگامي‌كه هنجارهاي خانواده و انتظارهايي كه از افراد مي رود، كاملاً روشن باشد به ‌ندرت ممكن است كه افراد اين هنجارها و انتظارات را در موردحمله قرار دهند، بخصوص اگر نسبت به خانواده احساس تعلق داشت به باشند، علاوه بر اين نحوه كنترل كودكان و نوجوانان نيز بايد به والدين آموزش داده شود. زماني كه مراقبت و كنترل والدين نسبت به فرزندانشان زياد است، احتمال كمتري وجود دارد كه آن‌ها دوستاني را انتخاب كنند كه مواد مصرف مي كنند، همچنين زماني كه كودكان در سن مدرسه هستند و اجازه دارند كه در خانه به مصرف نوشيدني هاي غيرمجاز بپردازند، نه‌تنها احتمال بيشتري وجود دارد كه در بيرون از خانه مواد مصرف كنند، بلكه احتمال بيشتري هم دارد كه مسئله مصرف مواد در آن‌ها نسبت به ساير كودكان زودتر بروز كند.
آموزش الگوي خود بودن: والدين بهتر الگوهاي زندگي فرزندان خود هستند. مطالعات نشان داده است كه بيشترين كساني كه بر كودكان تأثير ميگذارد به ترتيب عبارتند از: والدين، پدربزرگ و مادربزرگ، مكان هاي مذهبي، معلمان، گروه همسالان، ورزشكاران قهرمان، شخصيت هاي مذهبي، شخصيت هاي داستان، اشخاص سياسي و تاريخي، محله، تلويزيون، سينما و موسيقي؛ بنابراين فرزندان بسياري از الگوهاي رفتاري، خصوصيات اخلاقي، انگيزه ها و ارزش هاي والدين خود را از طريق فرايندهاي تقليد و همانندسازي كسب مي كنند.
تشويق فعاليت هاي سالم و خلاق: تشويق ميتواند در اشكال مختلفي ارائه شود. مثلاً تشويق و حمايت والدين از شركت كودك در فعاليتهاي مدرسه، ورزش، موسيقي و سرگرمي هاي سالم و يا تشويق به‌صورت وقت گذاشتن والدين براي فرزندان خود كه اين مسئله به قوي تر شدن پيوندهاي خانواده نيز كمك ميكند.
ترغيب والدين به تقويت پيوندهاي بين خود: جلسات گروهي والدين با يكديگر مي تواند موجب تقويت محيطي عاري از مواد باشد. در اين جلسات والدين به‌طور منظم باهم در تماس هستند و از مسائل و فعاليت هاي فرزندانشان در ارتباط با مواد آگاه مي شوند. والدين ميتوانند نظام هاي حمايتي دولتي و غيردولتي را نيز در منطقه خود فعال كنند. ازجمله گروه هايي كه ميتواند اين هدف را دنبال كند، انجمن اوليا و مربيان است.

بروشور اهميت پيشگيري از مصرف مواد در خانواده

منبع:مركز بهداشت جنوب، واحد سلامت رواني اجتماعي و اعتياد دانشگاه علوم پزشكي تهران
تنظيم:مونا عدالت يار