توصیه‌های دبیر کمیته اخلاق دانشگاه برای پیشگیری از خطا یا سوءاستفاده‌های احتمالی در زمینه نشر مقالات علمی

نحوه اعلام این موضوع در رسانه‌های بین‌المللی گرچه به نظر می‌رسد ماهیتی سوگرایانه در جهت تضعیف روند رشد علمی در کشور داشته ولی لازم است اطلاع‌رسانی لازم به پژوهشگران انجام شود که ان‌شاءالله در آینده شاهد چنین وقایعی نباشیم.
با دکتر یونسیان، معاون پژوهشی دانشگاه و دبیر کمیته اخلاق دانشگاه در مورد راهکارهای پیشگیری از خطاها یا سوءاستفاده‌های احتمالی در زمینه نشر مقالات علمی به گفتگو نشستیم.

آقای دکتر ضمن سلام و تشکر از شرکت در این گفتگو، لطفاً بفرمایید منظور از بازپس‌گیری مقاله چیست و از 58 مقاله بازپس‌گیری شده nature که در اخبار نقل شده، چند مقاله مربوط به دانشگاه علوم پزشکی تهران بوده؟
ضمن عرض سلام و آرزوی موفقیت برای شما و پژوهشگران دانشگاه، منظور از بازپس‌گیری مقاله یا همان retraction این است که سردبیر یک مجله بعدازاینکه مقاله‌ای چاپ شد به این تصمیم برسد که لازم است مقاله‌ای را بی‌اعتبار اعلام کند و فایل آن را هم از دسترس خوانندگان خارج کند. این کار ممکن است به دلایل مختلفی انجام شود ازجمله اینکه در اعتبار داده‌های پژوهش تردید جدی ایجاد شود، یا شبهه‌ای ایجاد شود که داده سازی انجام شده یا اینکه بخشی از داده‌ها قبلاً جای دیگری چاپ شده بوده و نویسنده این مطلب را متذکر نشده یا سرقت علمی (پلژریسم) اتفاق افتاده باشد. پیشنهاد می‌کنم که اعضای محترم هیئت‌علمی و عزیزانی که به‌طورجدی به پژوهش می‌پردازند دستورالعمل مربوط به بازپس‌گیری مقالات را در سایت COPE یا همان کمیته بین‌المللی اخلاق در انتشارات را مطالعه کنند. از 58 مقاله‌ای که اول نوامبر 2016 (11/8/95) اعلام شد که retract شده‌اند، در 11 مقاله وابستگی (افیلیشن) به دانشگاه علوم پزشکی تهران درج شده بود که از بین آنها متأسفانه در 5 مقاله نویسنده اول یا مسئول از دانشگاه ما بوده‌اند.


دلیل بازپس‌گیری این مقالات دقیقاً چه بوده؟
دلیلی که ناشر اعلام کرده در گزارشی به نام RETRACTION NOTE برای هر مقاله توضیح داده شده که در اینترنت قابل جستجو و مطالعه است. دلایل اعلام شده عمدتاً شامل سه مورد بوده: یکی اینکه ترکیب نویسندگان در مراحل مختلف ارسال manuscript تا چاپ مقاله تغییر داشته؛ مثلاً نویسنده مسئول ابتدا که مقاله را جهت بررسی سابمیت کرده سه تا نویسنده در فهرست نویسندگان درج کرده و بعد که برای چاپ پذیرفته شده درخواست کرده که افرادی کم یا اضافه شوند وهم ترکیب نویسندگان که چه کسی اول یا مسئول باشد تغییر کرده.

به نظر می‌رسد مسئولیت بررسی این موضوعات با سردبیر مجله و آن هم قبل چاپ باشد. پس چرا این مقاله چاپ شده‌اند و بعد RETRACT شده‌اند؟
فرمایش شما صحیح است که مجله موظف است این نکات را قبل چاپ بررسی کند. ولی این از تعهد و نقش نویسندگان بخصوص نویسنده اول و مسئول کم نمی‌کند. یکی دیگر از دلایل بازپس‌گیری این مقالات، وجود پلژریسم بوده؛ یعنی جملاتی در متن مقالات یا چکیده آنها بوده که عیناً در مقاله دیگری قبلاً آمده. این موضوع هم با اینکه لازم است توسط سردبیر مجله قبل چاپ بررسی و نظارت شود ولی اگر بعد چاپ هم ناشر متوجه شود می‌تواند مقاله را RETRACT کند. دلیل دیگری که ناشر در retraction note ذکر کرده و از دو مورد قبل بیشتر غیراخلاقی و به‌واقع غیرقابل‌توجیه است fake peer review است؛ یعنی وقتی از نویسنده مسئول پرسیده شده که چه فرد صاحب‌نظری را به‌عنوان داور مقاله پیشنهاد می‌دهند (suggested reviewer)، نویسنده مسئول مثلاً آقای دکتر x را معرفی کرده و ایمیل این فرد صاحب‌نظر را X@gmail.com ذکر کرده. با اینکه فرد x آدم شناخته شده ای در فیلد مربوطه بوده ولی چنین آدرس ایمیلی نداشته و این ایمیل تقلبی توسط نویسنده مسئول ساخته شده بوده و عملاً داوری توسط فرد ذکر شده انجام نشده.

دو تا سؤال اینجا پیش می‌آید. یکی اینکه چطور ناشر متوجه این داوری تقلبی شده و دیگر اینکه آیا از دانشجویان یا اعضای هیئت‌علمی دانشگاه ما هم چنین اشتباه عمدی را مرتکب شده‌اند؟
در مورد سؤال اول عرض کنم که بعدازاینکه شبهه مطرح شده، در اطلاعات log in ثبت شده در سایت مجله،IP کامپیوتری که مقاله از آن سابمیت شده با IP کامپیوتری که مقاله را به‌عنوان داور بررسی کرده مقایسه شده و یکی بوده‌اند. سؤال دوم شما سؤال مهمی است. طبق بررسی‌های دقیق و وسیعی که کمیته اخلاق دانشگاه و کمیته ملی اخلاق در پژوهش‌های زیستی انجام دادند چند نفر که به‌طور حرفه‌ای در این تقلب نقش داشته‌اند و البته از اعضای دانشگاه ما نبودند با دانشجویانی که علاقه‌مند به کارهای پژوهشی بودند یا اساتیدی که به دلیل مشغله فرصت جمع‌وجور کردن داده‌های بالینی خود را نداشتند وارد مذاکره شده‌اند و پیشنهاد داده‌اند که برای تدوین مقاله و ارسال آن به ایشان کمک کنند و سپس نام افراد را با افیلیشن دانشگاه در فهرست نویسندگان آورده‌اند.

پس درواقع این پژوهشگران فریب دو سه نفر آدم متقلب و سودجو را خورده‌اند؟
بله متأسفانه همین‌طور است. همان‌طور که عرض کردم چند نفر از دانشجوهای ما و اعضای هیئت‌علمی که برای تکمیل رزومه خود به دنبال راهی سریع الحصول برای چاپ مقاله بوده‌اند با پرس‌وجو در مورد اینکه چه کسی در این زمینه فعالیت می‌کند با این افراد آشنا شده‌اند و با مشارکت کردن در ویرایش یا آنالیز داده‌ها یا در اختیار گذاشتن اطلاعات بدون نام بالینی بیماران خود، اسمشان در مقاله وارد شده. درواقع چند فرد متقلب و سودجو با این کار خود آبروی علمی چند عضو هیئت‌علمی و دانشجو از دانشگاه ما و دانشگاه‌های دیگر را به بازی گرفتند.

الآن به دنبال این اتفاق، اعضای هیئت‌علمی و پژوهشگران نگران هستند که نکند این اتفاق برای آنها هم بیفتند. لطفاً راهنمایی کنید که چکار باید کرد که از بروز این مسائل جلوگیری شود؟
من از همه عزیزان پژوهشگر می‌خواهم که مفاد راهنمای کشوری اخلاق در نشرآثار پژوهشی علوم پزشکی را مطالعه کنند و به آن پایبند باشند. اینکه مثلاً اطلاعات بیماران خود را حتی بدون نام در اختیار فردی بگذاریم که با توجه به آن مقاله تدوین کند با مبانی این راهنما در تضاد است ولی خوب اینجا مجال و فرصت نیست که من همه مفاد این راهنما را توضیح دهم ولی مطالعه و عمل کردن به آن از واجبات است. اگر draft مقاله‌ای را که دانشجو یا همکار ما تدوین کرده بدون اینکه بخوانیم تائید کنیم و اسم ما در آن به‌عنوان یکی از نویسندگان بیاید مثل امضا کردن یک چک سفید است و آبروی علمی ما در گروی آن مقاله است؛ اگر بعداً مشکلی در صحت داده‌ها و پلژریسم یا ... مطرح شود اینکه بگوییم من نمی‌دانستم معیار نویسندگی چیست و ... از ما نمی‌پذیرند.

نظرتان در مورد شرکت‌ها و افرادی که در قبال پرداخت پول به افراد کمک می‌کنند مقاله بنویسند، چیست؟
ببینید کمک کردن اینجا واژه کلی و مبهمی است. اینکه عضو هیئت‌علمی اطلاعات بیماران را حتی اگر نام بیمار آن نباشد در اختیار فردی بگذارد که آنالیز کند و مقاله تهیه کند و سابمیت کند و پذیرش بگیرد و با درج نام عضو هیئت‌علمی به چاپ برساند منشأ همین مسائلی می‌شود که عرض کردم. نویسنده مقاله باید در مراحل مختلف کار مشارکت داشته باشد. اینکه برخی عزیزان به دلیل مشغله‌های مختلف سابمیشن مقاله خود را در قبال پرداخت پول یا حتی بدون آن به دست فرد دیگری می‌سپارند و گاهی رمز ایمیل خود را در اختیار افراد کم‌تجربه و ... می‌گذارند این شرایط را فراهم می‌کند که چنین اتفاقاتی رخ بدهد؛ بنابراین توصیه اکید من به عزیزان این است که از محول کردن تدوین مقاله به شرکت‌ها یا افرادی که از همکاران تحقیق نبوده و به‌صورت انتفاعی دراین زمینه می‌کنند خودداری فرمایند. توصیه می‌کنم که پژوهشگران محترم صیانت لازم از رمز عبور ایمیل، پژوهش‌یار و سیستم‌های سابمیشن آنلاین مقالات خودرابه عمل آورند و از ارائه رمزعبور به دیگران برای سابمشن مقاله و پیگیری سابمیشن به اسم ایشان خودداری نمایند و حتی‌الامکان ازایمیل آکادمیک برای مکاتبات علمی استفاده کنند.

در مورد کم و زیاد شدن ترکیب نویسندگان که فرمودید در این مقالات retracted اتفاق افتاده بود و اینکه چه مشکلی ممکن است ایجاد کند لطفاً بیشتر توضیح بفرمایید.
مناسب است درهنگام شروع پژوهش، عناوین مقالات احتمالی که قراراست از طرح یا پایان‌نامه منتج شود و ترکیب و ترتیب نویسندگان درآن مقالات با همفکری تیم تحقیق تهیه شود، چون تصمیم‌گیری درمورد این موضوع (ترکیب و ترتیب نویسندگان) اگربه زمان تدوین و انتشار مقاله موکول شود این نگرانی وجودداردکه حق نویسندگی برخی افراد تضییع‌شده ودرمقابل برای برخی حق غیرقابل‌توجیه لحاظ شود ومنجربه مشکلات بعدی شود.

منظور از مشکلات بعدی دقیقاً چیست؟
ببینید وقتی نویسنده مسئول از سردبیر مجله درخواست می‌کند که نام و ترتیب نویسندگان تغییر کند و گاهی حتی درخواست تغییر نویسنده مسئول مطرح می‌شود، سردبیر مجله به کل فرایند مشکوک می‌شود و حتی ممکن است ماهیت علمی مقاله را مجدد و با دقت مضاعفی بررسی کند. مطلب دیگر هم اینکه گاهی شکایت‌هایی به کمیته اخلاق دانشگاه واصل می‌شود که افراد چه دانشجو و چه عضو هیئت‌علمی ادعا می‌کنند حقشان ضایع شده و وقتی مقاله‌ای چاپ شده متوجه شده‌اند اسمشان در ترکیب نویسندگان نیست یا مثلاً بجای نفر اول نفر آخر است و... گاهی این افراد که در اصطلاح ghost author شده‌اند به سردبیر مجله نامه می‌زنند و ادعای خود را مطرح می‌کنند که به‌یک‌باره آبروی تیم تحقیق و دانشگاه و ... را زیر سؤال می ببرند؛ چه درخواستشان قبول شود چه خیر. لذا بهتر است از اول این موضوعات شفاف در تیم تحقیق پیش‌بینی شود.

اگر در پایان توصیه دیگری برای پژوهشگران دارید ممنون می‌شوم که ضمن جمع‌بندی عنوان بفرمایید.
چند مطلب باقی‌مانده که اشاره می‌کنم. یکی در مورد لزوم اخذ مجوز اخلاق قبل از انجام پژوهش است که در مصاحبه قبلی‌ام به‌تفصیل به آن اشاره کردم. ممنون می‌شوم که برای مخاطبین لینک مصاحبه قبلی را بگذارید که حتماً مطالعه کنند.  (لینک مصاحبه قبلی)
در این مورد فقط کوتاه عرض کنم که اگر یک همکار بالینی، اطلاعات بیمارانی که به‌طور روزمره در طبابت بالینی خود ویزیت می‌کند را جمع‌آوری و آنالیز و تبدیل به مقاله کند و بعد در فرایند بررسی و چاپ از دانشگاه گواهی اخلاق بخواهد به‌هیچ‌عنوان قابل دفاع و قابل انجام نیست. اینکه داده‌ها حاصل طبابت علمی و کار بالینی موظف دانشگاه بوده به این معنی نیست که بلافاصله به‌عنوان داده‌های پژوهشی قابل‌ جمع‌بندی و گزارش باشد. لذا پیشنهاد جدی من به همکاران گرامی اخذ مجوز اخلاق حتی برای کارهای توصیفی است؛ هم به‌منظور رعایت اصول اخلاقی هم به خاطر دقت روزافزونی که مجلات در این زمینه دارند و اگر گواهی اخلاق نباشد خیلی اوقات حتی اگرمقاله روی داده‌های توصیفی هم کار شده باشد چاپ نمی‌شود. یک دلیل برای این سختگیری این است که وقتی ثبت پروپوزال و گواهی اخلاق وجود داشته باشد، احتمال اتفاقاتی مثل داده سازی و ... خیلی کمتر مطرح می‌شود.
نکته دیگر اینکه نباید از بُعد تبلیغاتی این ماجرا غافل شد چرا که فقط مقالات retract شده از ایران در رسانه‌های خبری بین‌المللی بازتاب داده شد و به‌طور اختصاصی گزارش شد درصورتی‌که مقالات بازپس گرفته شده توسط nature شامل بر مقالاتی از نویسندگان کشورهای دیگر هم بود که نامی از کشور آنها برده نشد. لذا پژوهشگران ما باید خیلی دقت داشته باشند که چنین هجمه‌ای تکرار نشود. الآن اگر شما به سایت http://retractionwatch.com سر بزنید و عنوان گزارش‌ها را ملاحظه کنید با من هم عقیده می‌شوید؛ مثلاً چند روز پیش در این سایت خبری منتشر شد که یکی از مقالات مجله JAMA بازپس‌گیری شده یا مطلب دیگری درج شده با این عنوان که Cancer researcher in [...]loses multiple papers after misconduct finding. من اسم کشوری که مطلب فوق در مورد آن آورده شده را نیاوردم چون قصدم اشاره به کشور خاصی نیست بلکه بُعد تبلیغاتی موضوعی است که شاهد بودیم و به نظر می‌رسد این قصد در سطح بین‌المللی وجود داشت که تلاش‌های پژوهشگران ما را نادیده بگیرند یا برای چاپ مقاله‌های اصیل آنها در آینده مانع‌تراشی کنند. البته من قصد دفاع از تقلب چند فرد سودجو و فرصت‌طلب که عضو دانشگاه ما هم نبودند را ندارم و معتقدم خطای عمدی و غیرعمدی را باید جدی گرفت و با آن برخورد قاطع کرد و مهم‌تر این که ریشه‌های آن را بررسی کرد و تا حد ممکن پیشگیری نمود. به همین دلیل ضمن تشکر از شما، می‌خواهم آدرس ایمیل کمیته اخلاق دانشگاه که در مصاحبه قبلی هم اعلام کرده بودم را اطلاع‌رسانی کنم ethics@tums.ac.ir و اینکه ما از پیشنهاد‌های پژوهشگران و همکاران گرامی در تدوین و پیاده‌سازی استراتژی‌های پیشگیری از خطاها یا سوءاستفاده‌ها در زمینه انتشارات علمی استقبال می‌کنیم.

ممنون از اینکه این فرصت را برای گفتگو درمورد این موضوع مهم دراختیار ما گذاشتید.