با توجه به اهمیت آلودگی هوا و اثرات آن بر سلامت و همچنین وجود این معضل روزمره در مناطق مختلف کشور، مرکز تحقیقات آلودگی هوا بر اساس رسالت سازمانی خود و به‌منظور حفظ و ارتقاء سلامت افراد جامعه این راهنما را که مبتنی بر شواهد علمی معتبر است و حاوی مطالبی کاربردی در خصوص آلودگی هوا و روش‌هایی جهت کاهش مواجهه با آلودگی هوا و اثرات آن بر سلامت است تهیه نموده کرده است؛ امید است که مفید واقع گردد. راهنمای حاضر حاوی مطالب زیر است:

1. آلودگی هوا و سلامت
2. کاهش آلودگی هوا در مناطق شهری
3. اثرات آلودگی هوا بر سلامت
4. آلاینده‌های هوا
5. افراد حساس در مواجهه با آلودگی هوا

نکات ساده جهت محافظت خود و خانواده‌مان درزمانی که کیفیت هوا ناسالم است:

• اطلاع از وضعیت شاخص کیفیت هوا (AQI)
• اجتناب از فعالیت‌های ورزشی سنگین در محیط‌های باز
• ماندن در محیط‌های داخل
• پوشیدن ماسک تنفسی (face mask) مناسب
• مصرف غذاها و مکمل‌ها
• استفاده از گیاهان در محیط داخل خانه
• استفاده از دستگاه‌های تصفیه هوای استاندارد
• اجتناب از فعالیت ورزشی در کنار مناطق با ترافیک سنگین
• استحمام و شستشوی بدن جهت محافظت از پوست
• استفاده از حمل‌ونقل عمومی و یا خودروی مشترک (Carpool) بجای استفاده از خودروی شخصی
• اجتناب از روشن کردن آتش یا سوزاندن پسماندها
• عدم استعمال دخانیات و کاهش مواجهه با دود دست‌دوم
• مصرف انرژی کمتر در منازل
• ترغیب سرویس حمل‌ونقل مدارس و سازمان‌های دیگر جهت کاهش انتشار آلاینده‌ها

جهت دسترسی به فایل این راهنما، به تارگاه اینترنتی پژوهشکده محیط‌زیست دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران به آدرس http://ier.tums.ac.ir مراجعه نمایید.

آلودگی هوا و سلامت
آلودگی هوا یکی از علل بیماری و مرگ در دنیا است و بسیاری از مردم با آن مواجهه دارند؛ درواقع 9 نفر از هر 10 نفر در دنیا، هوای آلوده را استنشاق می‌کنند. این عامل خطر که مهم‌ترین عامل خطر محیطی است می‌تواند سلامت انسان را به‌صورت جدی تهدید کند. سازمان جهانی بهداشت در سال 2013، آلودگی هوا را به‌عنوان عامل سرطان‌زای قطعی معرفی نموده است. بنابراین مواجهه با این عامل خطر می‌تواند ریسک ابتلا به سرطان را افزایش دهد. مطالعات مختلف نشان داده‌اند که مواجهه با آلودگی هوا حتی با غلظت‌های پایین‌تر از مقادیر استاندارد و رهنمود، می‌تواند سبب اثرات حاد و مزمن شود. همانند بسیاری از نقاط دنیا، در کشور ما ایران و بخصوص کلان‌شهرهای کشور، معضل آلودگی هوا سال‌ها است که افراد را تحت تأثیر قرار داده است. بر اساس آخرین مطالعات انجام‌شده توسط پژوهشکده محیط‌زیست دانشگاه علوم پزشکی تهران، میانگین غلظت سالانه PM_2.5 هوا در شهر تهران در طی 10 سال اخیر همواره حدود سه برابر بیش‌تر از مقادیر استاندارد و رهنمود سازمان جهانی بهداشت بوده است و این وضعیت در سایر کلان‌شهرهای کشور هم مشاهده‌شده است. یافته‌های مطالعات سازمان جهانی بهداشت بیانگر این واقعیت است که هرساله حدود 7 میلیون مرگ منتسب به آلودگی هوا در دنیا رخ می‌دهد که این میزان معادل 10 درصد از کل موارد مرگ است. همچنین برآورد شده است که تعداد موارد مرگ منتسب به آلودگی هوا در ایران حدود 40 هزار مورد در سال است که این تعداد نیز معادل حدود10 درصد از کل موارد مرگ سالانه کشور است.

 کاهش آلودگی هوا در مناطق شهری
گرچه بهترین روش کنترل آلودگی هوا، کاهش در منبع انتشار (از طریق بهبود و افزایش استفاده از سیستم حمل‌ونقل عمومی، از رده خارج کردن وسایط نقلیه فرسوده، کاهش انتشار آلاینده‌های خروجی از وسایط نقلیه از طریق ارتقاء کیفیت آن‌ها و سوخت مصرفی، به‌کارگیری وسایط حمل‌ونقل پاک، تدوین استانداردهای انتشار و کیفیت هوا بر اساس مبانی علمی و قابل‌اجرا، مصرف بهینه انرژی، همکاری همه افراد جامعه جهت کاهش انتشار آلاینده‌های هوا) است؛ اما متأسفانه برنامه‌های ارائه‌شده در زمینه کاهش غلظت بسیاری از آلاینده‌های هوا چندان موفق نبوده است. لذا با توجه به مقادیر بالای غلظت آلاینده‌های هوا در مناطق مختلف کشور، ضروری است افراد میزان مواجهه خود را با این عامل سرطان‌زای قطعی کاهش دهند تا از اثرات سوء بهداشتی و اقتصادی آن کاسته شود.

 اثرات آلودگی هوا بر سلامت
مواجهه با آلودگی هوا می‌تواند سبب طیف وسیعی از اثرات منفی بهداشتی از افزایش بستری شدن در بیمارستان، مراجعه به اورژانس تا افزایش خطر مرگ زودرس گردد. برخی از اثرات آلودگی هوا بر سلامت به شرح ذیل می‌باشد:

• مرگ زودرس
• افزایش ریسک ابتلا به آسم
• افزایش ریسک ابتلا به بیماری‌های قلبی ـ عروقی
• افزایش ریسک ابتلا به سرطان ریه
• حملات قلبی ـ  عروقی
• بستری شدن در بیمارستان به‌واسطه بیماری‌های قلبی ـ  عروقی و تنفسی
• مراجعه به اورژانس
• کاهش عملکرد ریه
• پیامدهای بارداری

آلاینده‌های هوا
آلاینده‌های متعددی در هوا وجود دارند که مهم‌ترین گروه آن‌ها تحت عنوان آلاینده‌های معیار (شامل شش آلاینده ازن، ذرات معلق (PM₁₀, PM_2.5)، NO₂، SO₂، CO و سرب) می‌باشند که درواقع مهم‌ترین آن‌ها ذرات معلق هوا (PM) هستند که به‌عنوان آلاینده مسئول در اکثر مواقع سال در شهرهای کشور محسوب می‌گردد و در حقیقت ذرات معلق مهم‌ترین شاخص‌ آلودگی هوا می‌باشد. در حال حاضر به‌منظور بیان وضعیت کیفیت هوای شهرها در تمام دنیا از منظر ذرات معلق هوا از دو شاخص تحت عنوان PM₁₀ (ذرات معلق هوا با قطر آئرودینامیکی 10 میکرومتر و کمتر) و PM_2.5 (ذرات معلق هوا با قطر آئرودینامیکی دو و نیم میکرومتر و کمتر) استفاده می‌شود. گرچه PM₁₀ می‌تواند به داخل قسمت‌های تحتانی ریه‌ها نفوذ‌‌ کنند؛ اما PM_2.5 اثرات بهداشتی بسیار بیشتری نسبت به PM₁₀ دارند و می‌توانند از موانع ریه عبور کرده و وارد جریان خون شوند. شواهد متعددی نشان داده‌اند که بین افزایش غلظت ذرات معلق هوا و افزایش مرگ‌ومیر رابطه معنی‌داری وجود دارد و در شرایطی که غلظت ذرات معلق هوا کاهش یابد تعداد موارد مرگ‌ومیر مرتبط با آن‌هم کاهش خواهد یافت و این امر بیانگر این است که سلامت افراد جامعه در‌ صورت کاهش غلظت آلاینده‌های هوا، بهبود می‌یابد.

افراد حساس در مواجهه با آلودگی هوا

• افراد سالمند
• کودکان
• بیماران قلبی ـ عروقی
• بیماران تنفسی
• زنان باردار
• افراد با شرایط اقتصادی ـ اجتماعی پایین
• افراد مبتلابه دیابت
• افراد شاغل در محیط بیرون

 نکات ساده جهت کاهش مواجهه با آلودگی هوا و اثرات آن بر سلامت
به‌کارگیری نکات ذیل می‌تواند به افراد جهت کاهش مواجهه با آلودگی هوا و اثرات آن بر سلامت در شرایطی که کیفیت هوا ناسالم است کمک کند:

1- اطلاع از وضعیت شاخص کیفیت هوا (AQI)
درواقع شاخص کیفیت هوا (AQI: Air Quality Index) ابزاری ساده جهت اطلاع از وضعیت کیفیت هوا است. این شاخص از عدد   0 تا 300 و بالاتر طبقه‌بندی می‌شود؛ هرچه عدد این شاخص بالاتر باشد، غلظت آلاینده‌های هوا بالاتر و میزان اثرات آلودگی هوا بر سلامت بیشتر خواهد بود. در شرایطی که شاخص کیفیت هوا به بالاتر از 100 برسد، کیفیت هوا ناسالم است (جدول 1). درزمانی که شاخص کیفیت هوا بین 101 تا 150 باشد، گروه‌های حساس می‌بایست مدت‌زمان سپری کردن در محیط بیرون و فعالیت‌های طولانی‌مدت یا سنگین در محیط بیرون را کاهش دهند. در صورتیکه شاخص کیفیت هوا 151 تا 200 باشد، همه افراد باید مدت‌زمانی که در محیط بیرون هستند را کاهش دهند و درزمانی که شاخص کیفیت هوا بین 201 و 300 قرار گیرد، افراد حساس در برابر آلودگی هوا می‌بایست از هرگونه فعالیت خود در محیط‌های بیرون اجتناب کنند (جدول 2).  به‌منظور اطلاع از وضعیت کنونی و آتی شاخص کیفیت هوا، می‌توانید از طریق مراجع رسمی نظیر رادیو و تلویزیون و یا از طریق برخط و با مراجعه به این لینک (برای شهر تهران) و این لینک (برای همه شهرهای کشور)) و این لینک (برای تمام نقاط دنیا) مطلع شوید.

جدول 1. ارتباط شاخص کيفيت هوا با سطح اهميت بهداشتي و رنگ‌های متناظر با آن

جدول 2. دستورالعمل‌های احتیاطی برای شرایطی مختلف کیفیت هوا

2- اجتناب از فعالیت‌های ورزشی سنگین در محیط‌های باز
لازم به ذکر است که فعالیت‌های فیزیکی سبب بهبود سلامت قلب و عروق و دستگاه تنفسی می‌گردد. مطالعات نشان داده‌اند که فعالیت فیزیکی و تناسب‌اندام مناسب سبب افزایش مقاومت بدن در برابر اثرات مضر آلودگی هوا می‌شود. می‌بایست توجه نمود که در شرایطی که کیفیت هوای آزاد ناسالم است (غلظت آلاینده‌های هوا بالا است)، در محیط‌های داخل فعالیت فیزیکی انجام دهید. در شرایط کیفیت هوای ناسالم، زمان بازی کردن کودکان در محیط‌های بیرون (outdoors) را کاهش دهید چراکه غلظت آلاینده‌های هوا در محیط‌های داخل عمدتاً کمتر از هوای باز است.
بنابراین توصیه می‌گردد در زمان کیفیت هوای ناسالم، فعالیت‌های فیزیکی خود را به نحوی تنظیم کنید که از نفس کشیدن زیاد در هوای آلوده جلوگیری شود. بدین منظور می‌بایست 1) فعالیت‌های فیزیکی خود را به محیط‌های داخل منتقل کنید، 2) فعالیت فیزیکی را به‌نوعی که دارای شدت کمتری است تغییر دهید (برای مثال پیاده‌روی به‌جای دویدن) و 3) مدت‌زمان فعالیت فیزیکی خود را کوتاه کنید (مدت‌زمان فعالیت فیزیکی خود را به حدود 20 دقیقه کاهش دهید).

3- ماندن در محیط‌های داخل
در شرایط خیلی ناسالم کیفیت هوا، ماندن در محیط‌های داخل بجای رفتن در محیط بیرون یکی از مهم‌ترین توصیه‌هایی است که ارائه می‌گردد. مطالعات نشان داده‌اند که در اکثر محل‌های سکونت افراد، غلظت آلاینده‌های هوا به‌مراتب کمتر (حدود نصف) از مقادیر آن‌ها در هوای بیرون است. لذا با سپری کردن اوقات خود در محیط‌های داخل می‌توانید میزان مواجهه خود با آلاینده‌های هوا را حدود 50 درصد کاهش دهید. البته نباید فراموش کرد که روشن کردن شمع، پخت‌وپز طولانی‌مدت، استفاده از شومینه، استفاده از خوشبوکننده‌ها و عدم تمیز کردن محیط‌های داخل با استفاده از جاروبرقی می‌تواند سبب افزایش غلظت آلاینده‌ها در هوای داخل شود.

4- پوشیدن ماسک تنفسی (face mask) مناسب
اگرچه در خصوص میزان کارآیی ماسک‌های تنفسی در کاهش میزان مواجهه و اثرات آلودگی هوا در مجامع علمی بحث‌های متعددی وجود دارد، اما در شرایط کیفیت هوای ناسالم اگر مجبورید به بیرون از خانه بروید، بهترین روش جهت کاهش مواجهه با آلودگی هوا، پوشیدن ماسک تنفسی مناسب است. به‌عبارت‌دیگر ماسک تنفسی مناسب، بهترین دوست شما در شرایط کیفیت هوای ناسالم است. به‌صورت کلی سه نوع ماسک تنفسی جهت انتخاب وجود دارد: 1) ماسک‌های گروه N (N-rated)، ماسک‌های گروه R (R-rated) و ماسک‌های گروه P (P-rated). مطالعات نشان داده‌اند ماسک‌هایی که دارای مشخصه حداقل N95  (یعنی ماسک‌هایی که حداقل 95 درصد همه ذرات معلق هوا که 3/0 میکرومتر یا بزرگ‌تر هستند را حذف کند) یا FFP3 (یعنی ماسک‌هایی که حدود 99 درصد از ذرات معلق تا 6/0 میکرومتر را حذف می‌کنند) باشند جزء ماسک‌های تنفسی مناسبی هستند که در صورت قرار گرفتن صحیح ( fit شدن) بر روی صورت به‌نحوی‌که لبه‌های اطراف ماسک به‌طور کامل بر روی صورت قرار گیرد و از لبه‌های آن هوا به داخل و بیرون راه پیدا نکند، می‌توانند میزان مواجهه با ذرات معلق هوا را کاهش دهند.

شکل 1. شمایی از ماسک مناسب با مشخصهFFP3

 باید توجه نمود که ماسک‌های جراحی (شکل زیر) فاقد راندمان کافی جهت کاهش مواجهه با ذرات معلق هوا هستند و علت اصلی آن ناشی از عدم قرار گرفتن لبه‌های ماسک بر روی صورت است؛ درواقع بخش اعظمی از ذرات معلق هوا بدون فیلتراسیون و از کناره‌های ماسک وارد دستگاه تنفسی افراد می‌گردد. نباید فراموش کرد در شرایطی که ماسک مناسبی در دسترس نمی باشد، استفاده از ماسک‌های جراحی به‌منظور کاهش مواجهه توصیه می‌گردد هرچند که میزان کار آیی آن‌ها قابل‌ملاحظه نمی‌باشد.

همچنین اگر در شرایطی هستید که به‌ناچار در مواجهه با آلودگی هوا قرار گرفتید و ماسک تنفسی به همراه نداشتید، دستمال را جلوی دهان و بینی خود قرار دهید تا سبب فیلتراسیون نسبی آلاینده‌ها شود.

شکل 2. شمایی از ماسک‌های جراحی که فاقد کارایی لازم جهت کاهش ذرات معلق هوا هستند

دو عامل بسیار مهم که می‌تواند کارآیی ماسک‌های تنفسی را تحت تأثیر قرار دهد این است که 1) ماسک مورداستفاده می‌بایست به نحوی طراحی و ساخته‌شده باشد که بتواند به‌طور مناسبی بر روی صورت قرار گیرد و در حقیقت از لبه‌های آن امکان عبور هوا وجود نداشته باشد و 2) در صورت داشتن دریچه تخلیه (شیر یک‌طرفه)، این دریچه در زمان دم (استنشاق)، به‌صورت کامل مسدود گردد و هوا از بدنه ماسک عبور نماید.

5- مصرف غذاها و مکمل‌ها
مصرف غذاهای سرشار از آنتی‌اکسیدان و آنتی ـ التهابی (anti-inflammatory) می‌تواند سبب محافظت بدن از اثرات مضر رادیکال‌های آزاد ایجادشده توسط آلودگی هوا و التهاب ناشی از آن‌ها شود. بنابراین مصرف ویتامینA ، B، C،  D و E در رژیم غذایی همراه با اسیدهای چرب پلی اشباع‌نشده (PUFA) می‌تواند به شما در محافظت از اثرات منفی آلودگی هوا کمک نماید.
مصرف غذاهای سرشار از ویتامین A و بتاکارتن به تشکیل و عملکرد غشاهای موکوسی در مقابله با آلاینده‌های هوا کمک شایانی می‌کند. هویج، مارگارین، کره، سیب‌زمینی شیرین و جگر منابع خوبی از این مواد مغذی هستند.
مصرف مواد غذایی سرشار از ویتامین C به تقویت عروق خونی و همچنین تسریع در بهبودی شما کمک می‌کنند. پرتقال، توت‌فرنگی، انبه، گریپ‌فروت، کلم بروکلی و پاپایا (خربزه درختی) منابع مناسبی از ویتامین C می‌باشند.
مصرف مواد غذایی سرشار از ویتامین E به محافظت از آسیب سلول‌های بدن، افزایش منابع اکسیژن برای سلول‌ها و بنابراین تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کند. سبزیجات سبز برگ، غلات سبوس‌دار‌، زرده تخم‌مرغ، کره و روغن‌های گیاهی منابع خوبی از ویتامین E هستند.
استفاده از رژیم غذایی حاوی سلنیم از آسیب ناشی از رادیکال‌های آزاد به کبد و ریه‌ها که می‌تواند منجر به سرطان شود جلوگیری می‌کند. تخم‌مرغ، پیاز، سیر، غلات سبوس‌دار و ماهی منابع خوبی برای تأمین سلنیم می‌باشند.

6- استفاده از گیاهان در محیط داخل خانه
مطالعات نشان داده‌اند که گیاهان دراسنا dracaena)) و بروملیاد (Bromeliad) می‌توانند سبب حذف ترکیبات آلی فرار (VOCs) از محیط‌های داخل شوند.

نمونه‌ای از گیاه دراسنا	نمونه‌ای از گیاه بروملیاد

شکل 3. شمایی از دو نمونه گیاه که سبب حذف آلاینده‌های هوا در محیط داخل می‌شوند

7- استفاده از حمل‌ونقل عمومی و یا خودروی مشترک (Carpool) بجای استفاده از خودروی شخصی
با توجه به اینکه سهم قابل‌توجهی از آلودگی هوا ناشی از تردد وسایط نقلیه هست لذا با استفاده از وسایط نقلیه عمومی و خودروی مشترک به کاهش انتشار آلاینده‌های هوا کمک نمایید.

8- استفاده از دستگاه‌های تصفیه هوای استاندارد
در صورت استفاده از دستگاه‌های تصفیه هوای استاندارد می‌توانید غلظت آلاینده‌های هوا را به میزان چشمگیری کاهش دهید. تاکنون کار آیی بسیاری از دستگاه‌های تصفیه هوا توسط مراکز علمی موردبررسی قرار گرفته است که در این لینک فهرست دستگاه‌های تصفیه هوا با کارآیی مناسب ارائه‌شده است. نکته حائز اهمیت در مورداستفاده از دستگاه‌های تصفیه هوا این است که بهره‌برداری و نگهداری از آن‌ها می‌بایست بر اساس دستورالعمل شرکت سازنده صورت گیرد تا بتوان کارآیی مناسبی داشته باشند.

 9- اجتناب از فعالیت ورزشی در کنار مناطق با ترافیک سنگین
حتی در شرایطی که کیفیت هوا سالم باشد، وسایط نقلیه در مناطق با ترافیک سنگین (نظیر بزرگراه‌های شلوغ) می‌توانند تا فاصله حدوداً 500 متری از خیابان، غلظت آلاینده‌های هوا را تا مقادیر بسیار بالایی افزایش دهند.

 10- استحمام و شستشوی بدن جهت محافظت از پوست
با توجه به اینکه در شرایط ناسالم کیفیت هوا، آلاینده‌های بر روی پوست، مو و البسه ترسیب می‌کنند، می‌بایست در اسرع وقت استحمام و شستشوی بدن صورت گیرد و از کرم‌های ضد آفتاب و مرطوب‌کننده استفاده شود.

 11- اجتناب از روشن کردن آتش یا سوزاندن پسماندها
روشن کردن آتش یا سوزاندن پسماندها سبب انتشار مقادیر بالای از ذرات معلق هوا و سایر آلاینده‌های هوا می‌شود.

12- عدم استعمال دخانیات و اجتناب از مواجهه با دود دست‌دوم
استعمال دخانیات در محیط‌های داخل سبب افزایش بسیار چشمگیر غلظت آلاینده‌های هوا در محیط داخل و اثرات بهداشتی متعددی بر ساکنین می‌گردد. همچنین مواجهه با دود دست‌دوم می‌تواند سبب مواجهه افراد با آلاینده‌های ناشی از دود سیگار یا سایر مواد دخانی گردد.

13- مصرف انرژی کمتر در منازل
از طریق مصرف انرژی کمتر به بهبود کیفت هوا کمک کنید.

14- ترغیب سرویس حمل‌ونقل مدارس و سازمان‌های دیگر جهت کاهش انتشار آلاینده‌ها
به‌منظور کاهش انتشار آلاینده‌های خروجی از اگزوز وسایط نقلیه، مدارس و سازمان‌ها می‌بایست از کار کردن درجای وسایط نقلیه مخصوص حمل نقل افراد جلوگیری کنند.

 تنظیم: مهندس سارا نعیمی
گردآوری و تهیه: مرکز تحقیقات آلودگی هوا؛ پژوهشکده محیط‌زیست دانشگاه علوم پزشکی تهران