دکتر اسماعیلی به بررسی جایگاه نفت در تاریخ معاصر ایران پرداخت

گالری عکس

به گزارش روابط عمومی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه، این نشست از ساعت 13:30 روز چهارشنبه، 17 شهریور 95 با تلاوت آیاتی از کلام‌الله مجید آغاز شد.
در ابتدای این نشست دکتر اسماعیلی، استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران با ارائه توضیحاتی در مورد تاریخچه استخراج نفت و استفاده از آن توسط تمدن‌های مختلف، اظهار داشت: اقوام متمدن دوران باستان، به‌ویژه سومری‌ها، آشوری‌ها و بابلی‌ها، در حدود چهار هزار و پانصدسال پیش در سرزمین بین‌النهرین (عراق امروزی) با برخی از مواد نفتی که از دریاچه قیر به‌ دست می‌آمد، آشنایی داشتند. آنان از خود قیر به‌عنوان ماده غیرقابل نفوذ برای عایق‌کاری استفاده می‌کردند. رومی‌ها و یونانی‌ها نیز مواد قیری را برای غیرقابل نفوذ کردن بدنه کشتی‌ها و همچنین برای روشنایی و گرم کردن به کار می‌بردند.
وی در ادامه توضیحاتی در مورد پیدایش و استخراج نفت در آمریکا و ایران ارائه داد و گفت: در ۲۴ ژانویه سال ۱۸۵۹ میلادی در ایالت پنسیلوانیای امریکا برای اولین بار چاهی که به‌منظور استخراج نفت حفرشده بود، به‌طور محدود به نفت رسید و بدین ترتیب برای نخستین بار در تاریخ، این ماده حیاتی از اعماق زمین بیرون آورده شد؛ همچنین حفاری اولین چاه در ایران در محلی به نام چیاسرخ یا چاه سرخ، در شمال غرب قصر شیرین آغاز شد و در تابستان 1903 در عمق 507 متری به گاز و کمی نفت رسید.
دکتر اسماعیلی در ادامه در ادامه به قراردادهای نفتی در آن زمان اشاره کرد و گفت: امتياز دارسي درواقع سومين امتياز واگذارشده‌اي بود كه استخراج نفت ايران را شامل مي‌شد. پيش از آن، در امتياز دالكي (1262. ش/1883. م) و امتياز رويتر (1251. ش/1872. م) نيز حق برداشت نفت ايران واگذار شده بود، اما اين دو قرارداد به دليل توفيق نيافتن در برداشت نفت باطل شد، ولي سرانجام دارسي توانست پس از شش سال حفاري، به منبع عظيم نفت ايران دست پيدا كند و چهار سال پس‌ازآن بود كه درآمدهاي حاصل از صادرات نفت در ايران به‌عنوان يك منبع جديد درآمد ازنظر دولت‌مردان ارزيابي شد.
وی در ادامه اظهار داشت: درآمد دولت ايران از اين بخش، چه در عصر قاجار و چه دوران پهلوي اول، در حدي نبود كه مهم‌ترين منبع درآمدي دولت باشد و سال 1310. ش/1931. م به‌ندرت دريافتي سالانه ايران فراتر از يك‌ميليون ليره استرلينگ در سال بود؛ درواقع طي گذشت سي سال از انعقاد قرارداد دارسي، درحالي‌كه توليد نفت ايران از 43 هزار تن در سال به نزديك شش ميليون تن رسيده بود، فقط طي چهار سال درآمد ايران بيش از يك‌ميليون ليره استرلينگ بود و طي يك دوره بيست‌ساله از 1291. ش تا 1310 متوسط دريافتي ايران سالانه نزديك به 800 هزار ليره استرلينگ بود.
عضو هیئت‌علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران افزود: در سال 1311. ش/1931. م ايران الغاي امتياز نفت دارسي را به مدير شركت نفت ايران و انگليس اعلام كرد. در پي اين اعتراض اختلافي بين ايران و انگلستان به وجود آمد كه سرانجام به انعقاد قرارداد جديدي بين ايران و انگلستان در سال 1312. ش/1933. م منجر شد كه با قرارداد دارسي تفاوت ماهوي نداشت و آن قرارداد، قرارداد الحاقی گس – گلشائیان بود که این قرارداد موجب غارت بی‌حساب نفت ایران در جنوب و کاهش وحشتناک سهم ایران از نفت شد و همین امر موجب شد که قراردادی الحاقی صورت بگیرد.
وی در توضیح این قرارداد الحاقی گفت: در قرارداد الحاقی به دارسی (گس – گلشائیان) سهم ایران از ۱۶ درصد به ۲۰ درصد افزایش یافت منتها قرارداد دارسی به مدت ۳۰ سال دیگر تمدید شد و غالباً ایراد و انتقاد اساسی وارد بر گس- گلشائیان همین موضوع است، اگرچه این قرارداد راه به‌جایی نبرد و از تصویب مجلس نگذشت و نفت ایران تحولات بعدی را از سر گذراند.
دکتر اسماعیلی در ادامه گفت: در این زمان بحث ملی شدن صنعت نفت ایران به‌عنوان تنها راه علاج قطعی از سوی دکتر مصدق مطرح شد. این اندیشه صادقانه از مصدق نتیجه سال‌ها تلاش وی در عرصه سیاسی ایران بود. وی ملی کردن نفت را یگانه راه علاج دردهای بی‌درمان ایران می‌دانست که در سایه آن کشور می‌توانست در مدت کوتاهی راه تمدن و پیشرفت و ترقی را پیموده و خود را به جلوداران تمدن امروزی عالم برساند و همچنین ملی شدن نفت ایران مزایای سیاسی، اجتماعی فراوان برای ایران داشت.
دکتر اسماعیلی در پایان سخنان خود اظهار داشت: کشورهای تولیدکننده نفت کم‌کم به اهمیت انرژی و در دست گرفتن اختیار کامل آن پی بردند. از سوی دیگر نفت کم‌کم از کنترل شرکت‌های نفتی خارج می‌شد بنابراین در سال ۱۹۶۰ م سازمان کشورهای تولیدکننده نفت (اوپک) را تشکیل دادند که نقش اساسی در تحقق این خواسته‌ها داشت.