(The 1st " International Webinar on Spiritual Care: Centered on Death and Grief during the Coronavirus Pandemic (Covid-19), an inter professional approach, 29th October ۲۰۲۰، Mashhad-Tehran, Iran) 

  با برنامه ریزی علمی کارگروه سوگیاران دانشکده پرستاری و مامایی تهران در مدیریت کرونا به دبیری علمی و هماهنگیهای بین المللی و همکاریهای اجرایی دکتر مرضیه حسن پور، دکترای تخصصی پرستاری و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران با همکاری دبیر علمی  و همکاریهای اجرایی متخصص روانشناسی مشهد دکتر محمود آزادی، همچنین پشتیبانی و میزبانی دفتر نهاد رهبری دانشگاه علوم پزشکی مشهد (دبیر اجرایی حجت الاسلام دکتر محمود طباطبایی)، همکاری دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور، همکاری مرکز سوگ و داغداری ملبورن    (The Australian Centre for Grief and Bereavement(ACGB), Melbourne, Australia) و مرکز سلامت و مراقبت تسکینی کلوری سیدنی استرالیا (Calvary Health Care in Sydney, Australia) روز پنجشنبه ۸ آبان ۱۳۹۹ برگزار شد.  

در این وبینار به دعوت دکتر مرضیه حسن پور، استاد دانشکده پرستاری و مامایی تهران، دو سخنران کلیدی از کشور استرالیا (پروفسور الیزابت لاب  Professor Elizabeth Lobb و دکتر کریستوفر هال Christopher Hall) ،   و چهار سخنران کلیدی از داخل کشور (پروفسور علیرضای نیکبخت نصرآبادی استاد و رییس دانشکده پرستاری و مامایی تهران، دکتر علی اسدی معاون فنی مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، دکتر مریم عباسپور روانپزشک و کارشناس دفتر سلامت روانی اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، و دکتر کیوان محمدی متخصص داخلی و فلوشیپ قلب دانشگاه علوم پزشکی اصفهان) به ایراد سخنرانی پرداختند.

علاوه بر این در این برنامه دبیران علمی برنامه دکتر مرضیه حسن پور از تهران و دکتر محمود آزادی از مشهد هدایت علمی و اجرای برنامه را به عهده داشتند.  

همچنین دبیر اجرایی وبینار حجت الاسلام دکتر محمود طباطبایی (مسئول دفتر نهاد رهبری دانشگاه علوم پزشکی مشهد) با ایراد سخنرانی افتتاحیه برنامه را بعهده داشت.

توضیح این که این وبینار با استقبال بی‌نظیری روبرو شد و بیش از ۳۶۵ نفر از متخصصین بالینی، دانشجویان و اساتید بالغ بر۵۰ رشته مختلف علوم پزشکی از قبیل بیهوشی، مراقبت ویژه، روانشناسی، پرستاری، جامعه شناسی، مددکار  اجتماعی، مشاوره، سلامت روان، مامایی، بهداشت باروری، روانپزشکی، دندانپزشکی، فیزیولوژی، کودکان، نوزادان؛ و جراحی و سایر تخصصهای پزشکی، علوم سلامت، طب مکمل، طب سنتی، و رشتههای غیرپزشکی از جمله رشته های زبان خارجی، شیمی، آمار، طلاب و روحانیون، سوگیاران و سوگواران، از سراسر کشور شرکت داشتند.  

این وبینار در فضای اسکای روم دانشکده مجازی دانشگاه علوم پزشکی مشهد اجرا شد. جلسات با مشارکت فعال سخنرانان و مشارکت کنندگان، معارفه، تشکر و قدردانی، پرسش و پاسخ و جمع بندی  مطالب توسط دبیران علمی وبینار دکتر مرضیه حسن پور و دکتر محمود آزادی به دو زبان انگلیسی و فارسی هدایت شد.

در ابتدا پس از تلاوت آیاتی از قرآن مجید و پخش سرود جمهوری اسلامی، فرازهایی از بیانات رهبر جمهوری اسلامی ایران، پخش بخشی از فیلم حضرت محمد (ص) در بزرگداشت میلاد پیامبر اکرم (ص) و هفته وحدت، حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمود طباطبائی، مسئول نهاد رهبری دانشگاه علوم پزشکی مشهد و دبیر اجرایی وبینار، ضمن تشکر از تلاشهای دبیران علمی و رابطین بینالملل وبینار، و خوش آمدگویی به سخنرانان کلیدی، مهمانان و شرکت کنندگان وبینار به تبیین مفاهیم مرتبط با سوگ و داغداری در متون دینی، اهمیت توجه و همدلی با داغدار را در دین مبین اسلام بخصوص در دوره همهگیری کرونا پرداخت.  

سپس دکتر حسن پور، دبیر علمی، و استاد پرستاری دانشگاه علوم پزشکی تهران، و با بیان شعری از سهراب سپهری ضمن خوش آمدگویی به دو زبان فارسی و انگلیسی به مهمانان شرکتکننده در وبینار از ایران و استرالیا و تبریک میلاد پیامبر اکرم (ص) و هفته وحدت به معرفی سخنرانان و تشکر از مسئولین و همکاران دفتر نهاد رهبری دانشگاه علوم پزشکی مشهد (دکتر طباطبایی و دکتر آزادی)، همچنین رئیس دانشکده پرستاری و مامایی تهران (پروفسور نیکبخت نصرآبادی) و مسئولین دفتر سلامت روان وزارت بهداشت (دکتر اسدی و دکتر حاجبی)، همکاران در انجمن روانپزشکی ایران دکتر رسولیان و دکتر خادم الرضایی، همچنین اعضای کارگروه سوگیاران دانشکده پرستاری و مامایی تهران (دکتر آزاده ملکیان، دکتر وحید شریعت، دکتر مرتضی کریمی، دکتر امیر آرامی، معصومه مقبلی، فاطمه قربانی، ثریا نجاتی و گلیدا رجبی، همچنین دانشجویان همکار طوبا حسینی عزیزی و محمد صالح پور عمران در ارائه مشاورههای رایگان به داغداران و همکاری در پروژه مداخله و تجارب سوگیاران) پرداختند.  

همچنین سخنرانان داخل و خارج را معرفی، و نحوه آشنایی خود با سخنرانان خارجی و چگونگی دعوت از آنان، و اهداف وبینار را بیان کرد و با اشاره به آمار روزافزون متوفیان در پاندمی بیماری ویروس کرونا (#کووید-۱۹) در ایران، استرالیا و جهان، اهمیت توجه به سلامت بازماندگان و مدافعان سلامت و در نهایت ارتقاء سلامت جامعه و لزوم اقدامات پیشگیرانه در جهت کاهش سوگهای پیچیده و حل نشده و اثرات روانشناختی و تبعات آن بر بازماندگان را مطرح و مورد تاکید قرار داد.  

دکتر حسن پور هدف از برگزاری این وبینار را آشنایی و دانشافزایی مدافعان سلامت و تیم مراقبت و درمان با پدیده سوگ و برقراری ارتباط و تعامل مناسب تواًم با احترام با خانوادههای بیماران در حال مرگ، همچنین نیازهای مراقبتی و شنیده شدن صدای مدافعان سلامت در مواجهه با مرگ بیماران و سوگ و چالشهای آن، همچنین شنیده شدن صدای سوگواران جامعه به دنبال همهگیری ویروس کرونا (کووید-۱۹) توسط مسئولین و اقدامات انجام شده در ایران و جهان در رابطه با سوگ در دوره پاندمی کرونا عنوان کرد.  

وی با اشاره به ویژگیهای برجسته مهربانی، انسان دوستی و روحیه حمایتگرانه مردم استرالیا و بیان پیشنه علمی اجرایی از دکتر کریستوفر هال، رئیس مرکز سوگ ملبورن استرالیا، و قدردانی از حمایتهای وی در دوره پاندمی کرونا از گروه سوگیاران با در اختیار قرار دادن مطالب علمی و مشارکت دادن مسئول کارگروه سوگیاران در وبینارهای علمی متعدد مرتبط با سوگ در سال ۲۰۲۰ آن مرکز بدون دریافت هزینه، از ایشان جهت معارفه و ایراد سخنرانی دعوت بعمل آورد.

در ادامه دکتر محمود آزادی، دبیرعلمی دوم وبینار نیز با تشکر و خوش آمدگویی به سخنرانان مهمان داخل و خارج، مسئولین نهاد در دانشگاه علوم پزشکی مشهد و رئیس دانشکده پرستاری و مامایی تهرانف معاون دفتر سلامت روان وزارت بهداشت، مهمانان شرکت کننده و تشکر از حمایت و زحمات بی‌شائبه دبیر علمی و رابط بین المللی وبینار دکتر مرضیه حسن پور،   از مخاطبین دعوت کرد تا به دو سخنرانی دکتر کریستوفر هال تحت عناوین «تحولات اخیر در مراقبت از سوگ در همه گیری کووید-» ۱۹ و «ارائه مراقبت آگاهانه سوگ مبتنی بر شواهد در مرکز سوگ استرالیا» گوش فرا دهند.  

دکتر کریستوفر هال (Dr. Chris Hall)، رئیس مرکز سوگ و داغداری استرالیا، از شهر ملبورن در برنامه اول، ضمن تشکر و ابراز خرسندی از شرکت در این وبینار به شرح روند تکاملی نظریهپردازی و شواهد علمی که در دهههای اخیر در جهان در رابطه با سوگ مورد توجه دانشمندان بوده است، پرداخت. ایشان با توضیحاتی در مورد تئوریهای مختلف سوگ همانند نظریه دلبستگی جان بالبی، نگاه کوبلر راس به بحث سوگ، و نظریه دوگانه سوگ، بیشتر به جنبههای درمانی سوگ پرداخت. علاوه بر این اشارهای نیز به انواع سوگ و تفاوتهای آن از منظر نظریه پردازان به نام داشت.  

وی اشاره کرد: سوگ یک پدیده طبیعی است که پس از فقدان تجربه میشود، و یک تجربه چند وجهی از نظر احساسی، جسمی، شناختی، رفتاری، بین فردی و معنوی میباشد. همچنین وی به بافتار سوگواری سیستمی بصورت سیستم فردی، سیستم خانوادگی و سیستم اجتماعی پرداخت.

در ادامه دکتر هال گفت: این غم و اندوه طولانی گاهی بصورت تدریجی بخودی خود درمان میشود، و گاهی پیچیده میشود و حتما باید مورد درمان قرار گیرد.  

دکترهال (Chris Hall)، با اشاره به اینکه سوگهای پیچیده درصد کمی از سوگها را به خود اختصاص میدهند، بیان کرد: این نوع سوگهای پیچیده که بیشتر اوقات با اختلالات خواب همراه میشود، باید مورد بررسی بالینی و درمان قرار گیرند.

وی فایده درمانی را برای سوگهای عادی خیلی مفید ندانست و با اشاره به پژوهشها تاکید کرد: گاهی برخی از این مشاوره-های سوگ نه تنها مفید نبوده، بلکه گاهی اتلاف هزینه را نیز بههمراه داشته است. ایشان با نشان دادن برخی از نمونههای گروهی و همچنین معرفی برخی از گایدلاینها، و اشاره به نکات حمایتی درمانی در سوگ به سخنرانی خود در بخش اول خاتمه داد.

دکترهال (Chris Hall)، در سخنرانی دوم، با عنوان، «ارائه مراقبت آگاهانه سوگ مبتنی بر شواهد در مرکز سوگ استرالیا»، با ارائه یک گزارش از مرگ و میرها در استرالیا برنامه را آغاز کرد و با تاکید بر اینکه در دوره پاندمی ویروس کرونا (کووید-۱۹)، دولت استرالیا برای بحث سوگ ۵.۵ میلیون دلار بودجه اختصاص داده است، چگونگی شکلگیری و خدمات مرکز سوگ در سه حوزه مشاوره، آموزش و پژوهش را از سالیان پیش در استرالیا و تقویت فعالیتها در دوره کرونا را برای مشارکتکنندگان تبیین کرد.  

در انتهای این بخش دکتر محمود آزادی، روانشناس دیگنیتی تراپ و مجری دوم علمی برنامه با جمعبندی نکات مهم بیانات دکتر هال، پرسشهای مطرح شده توسط شرکتکنندگان را مطرح و دکتر هال به ابهامات و سوالات مشارکتکننندگان علاوه بر پاسخ دهی در اتاق گفتگوی فضای اسکای روم بصورت شفاهی نیز پاسخ داد.  

در ادامه برنامه، دکتر کیوان محمدی، متخصص بیماری‌ های داخلی و دستیار فوق تخصص بیماری‌ های قلب و عروق از دانشگاه علوم پزشکی اصفهان که از مدافعان سلامت در جبهه مقابله با بیماری کرونا ماهها خدمات ارزندهای بصورت داوطلبانه به مردم در این دوره ارائه نموده و داغدار یگانه فرزند و تنها دختر دلبند خود (ویانای عزیز فرشته آسمانی) در اثر ابتلا به بیماری کرونا (کووید-۱۹) بود، تجربه خود از این حادثه ناگوار را با شرکتکنندگان به اشتراک گذاشت.

  دکتر محمدی در بیان تجارب دردناک خود اینگونه بیان کرد: چند روز اول خیلی سخت گذشت تا درک کنم واقعا چه اتفاقی افتاده است. بعد از هجوم فکرهای گوناگون بود، بیشتر درگیر این بودم که چه میشد انجام داد که مدت بیشتری کنار ما بماند (از نظر پزشکی) چقدر دردناک است درمانگر باشی و قادر به انجام کاری برای جگرگوشه‌اتنباشی، بارها مرور کردم، مقالات را جستجو کردم، ایرادات را شک کردم و هزاران اگر و اما در ذهن داشتم که برای هر یک در جستجوی پاسخی بودم!

وی افزود: طبابت شغل بی‌رحمی است! کم کم این مرورها به کل زندگیم تعمیم پیدا کرد، تمام زمان‌ های بودن ویانا و حتی قبل از تولدش! اگرهای فراوانی که با انجام دادن یا ندادن هر کدام شاید سرنوشت شکل دیگری به خود میگرفت، زندگی محصول انتخاب‌ هایی است که میکنیم، بعد از مرگ شاید به ادراک نتیجه نهایی کارهایمان برسیم، تاثیری که رفتار ما بر سرنوشت خودمون و دیگران گذاشته، اونجاست که تمام ابعاد یک انتخاب را میفهمیم و چه آموزش دردناکی!            

تجربه دکتر کیوان محمدی، به جلسه رنگ و بوی سوگ داد، و دکتر مرضیه حسن پور، دبیر علمی وبینار با روشن کردن شمعی، از شرکت کنندگان درخواست کرد تا با قیام در هر کجا که هستند یا با قرار دادن دست راست روی قلب خودشان به روح پاک همه جانباختگان پاندمی کرونا در ایران، استرالیا و سایر نقاط جهان و همچنین روح پر فتوح شهدای مدافع سلامت و بالاخص روح پاک و معصومانه ویانای عزیز، ادای احترام کرده و مراتب همدلی و همدردی خود را با بازماندگان، خانوادههای داغدار و بخصوص داغدار مدافع سلامت سخنران مدعو دکتر محمدی ابراز نمایند تا بصورت واقعی دردهای سوگ این عزیز را التیام بخشند.  

در ادامه پروفسور مرضیه حسن پور دبیر علمی وبینار با بیان پیشینه آشنایی خود با پروفسور لیز لاب در مرکز تحقیقات مراقبت تسکینی و سرطان شهر Perth استرالیا در سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۶ و حمایتهای ایشان در آن زمان و همچنین در دوره پاندمی کرونا و بیان مختصری از سوابق علمی اجرایی وی ضمن قدردانی از پرفسور الیزابت لاب (Prof. Elizabeth Lobb) ، دکترای تخصصی طب روانشناسی و مراقبت تسکینی از سیدنی استرالیا، از وی جهت معارفه و ایراد سخنرانی خود تحت عنوان «سوگواری در زمان همهگیری بیماری ویروس کرونا (کووید-۱۹)، و تجربه خاص سوگ در این دوره، و نیازهای مراقبتی حمایتی تیم مراقبت و درمان و سوگواران» دعوت کرد.  

در این ارائه پروفسور لیز لاب (Prof. Elizabeth Lobb)، از شهر سیدنی استرالیا ضمن تشکر و قدردانی و ابراز خرسندی از حضور در این وبینار به بیان عوامل خطر در سوگ عادی، و اینکه چگونه افراد در در دوره پاندمی کرونا (#Covid-19) سوگ را تجربه میکنند، عوامل تشدید کننده آن در این دوره خاص کدام است و به بازماندگان چگونه باید کمک کنیم، پرداخت.

وی همچنین با ارائه برخی از کیسهای واقعی، نشان داد که این ریسک فاکتورها چقدر میتوانند اهمیت داشته باشند.  

وی اشاره کرد که چگونه حتی، اقدامات بهداشت عمومی برای کنترل بیماری همهگیر مانند فاصله اجتماعی میتواند بسیاری از افراد داغدیده را منزوی و فاقد حمایت کند. وی با معرفی یک کیس واقعی در ایام بحران بیماری کرونا نشان دادندکه چگونه بیماردرخانه فوت کرده است و چه نیازها و تدابیر حمایتی و مراقبتی لازم بوده برای مرگ آرام و با وقار او بعمل آید تا بازماندگان در این دوره بحرانی کووید-۱۹ تا حد ممکن سیر طبیعی سوگ را طی کنند. همچنین اهمیت مراقبت از پرسنل و کادر مراقبت و درمان را مورد تاکید قرار داد.  

  دکتر آزادی دبیر و مجری علمی دوم  برنامه، در پایان سخنرانی لیز لاب ضمن جمع بندی نکات مهم صحبت وی با مطرح نمودن سوالات شرکت کنندگان در اتاق گفتگوی اسکای روم از پروفسور لاب درخواست کرد تا پاسخ دهند. از جمله سوالات مطرح شده میتوان به سوال شرکتکنندهای اشاره کرد که سوال کرد، «افراد داغدار در استرالیا چگونه برای درخواست کمک اقدام میکنند؟»،   و در پاسخ پروفسور لیز لاب با اشاره به تنوع خدمات سوگ در استرالیا، بیان کرد افراد داغدار با کمک فضای مجازی، گوگل، شبکههای حمایتی، حضوری برای درخواست کمک اقدام میکنند.  

در ادامه برنامه پروفسور علیرضا نیکبخت نصرآبادی، دکترای تخصصی پرستاری، استاد و رئیس دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی تهران، ضمن خوش آمدگویی و تشکر و قدردانی از مسئولین دفتر نهاد رهبری دانشگاه علوم پزشکی مشهد، مسئول و اعضای کارگروه سوگیاران دانشکده پرستاری و مامایی تهران در مدیریت کرونا، مسئولین دفتر سلامت روان وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی و زحمات دبیران علمی و اجرایی وبینار پروفسور مرضیه حسن پور، دکتر آزادی، و حجت الاسلام دکتر طباطبایی، همچنین سخنرانان کلیدی دکتر اسدی و دکتر عباس نژاد، دکتر هال، پروفسور لاب و دکتر محمدی و سایر شرکت کنندگان و مهمانان در برنامه، سخنرانی خود را با عنوان نگاهی معناگرا به دو مفهوم عافیت و سلامت، به خوبی با اشاره به روایات معصومین، بخصوص صحیفه سجادیه ایراد کرد.  

وی گفت: مفهوم عافیت یک مفهوم کلنگر است و ابعاد سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی را شامل میشود. این نگاه کلنگر باید به تمام حوزه سلامت وارد شود، تا ما بتوانیم با این نگاه کلنگرانه، به سمت عافیت حرکت کنیم.  

وی با تاکید بر اینکه در ادعیه معصومین از خداوند طلب عافیت شده است، به اهمیت این موضوع اشاره کرد و گفت: این سلامت کل نگرانه علاوه بر متون علمی مورد تاکید دین مبین اسلام نیز هست و بیش از پیش و بخصوص در ایام پاندمی کرونا باید مورد توجه مراقبین سلامت قرار گیرد.

دکتر نیکبخت نصرآبادی در پایان سخنان خود با توجه به آمار روزافزون مرگ هموطنان در اثرکرونا، اهمیت توجه خاص به حوزه مرگ و سوگ و ارائه خدمات به بازماندگان در کرونا و همچنین اهمیت مراقبت مبتنی بر شواهد علمی، آمادگی دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی تهران را برای تاسیس و راه اندازی مرکز ملی تحقیقات و مشاوره سوگ با رویکرد بین حرفهای و بینالمللی در راستای پروژه مداخله سوگیاران و برآیندهای مورد انتظار این وبینار اعلام کرد.

  در بخش پایانی برنامه دکتر علی اسدی، متخصص روانشناسی بالینی، آموزش پزشکی، MPH بهداشت روان و معاون فنی دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور، در دو بخش با کمک دکتر مریم عباس نژاد، روانپزشک و کارشناس دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت به بیان اقدامات و مداخلات سوگ انجام گرفته برای خانوادههای داغدار در پاندمی بیماری کرونا (کووید-۱۹) توسط وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی درکشور ایران پرداختند.  

دکتر مریم عباس نژاد، سخنران مهمان و کارشناس دفتر سلامت روان وزارت بهداشت در سخنرانی خود به بیان سرفصلهای خدمات مشاوره در سوگ برای بازماندگان ناشی از بیماری کووید -۱۹، از قبیل اینکه چرا خانواده متوفیان ناشی از ابتلا به بیماری کووید-۱۹ نیازمند توجه هستند؟ ، اقدامات انجام شده در مدیریت واکنش سوگ در بخش اول اقدامات مدیریت واکنش سوگ  ازقبیل پیشنهاداتی در مورد شیوه دادن خبر فوت، توصیه‌هایی برای مواردی که خانواده تمایل دارند پیکر متوفی را ببینند، پیشنهاداتی در مورد شیوه خاکسپاری متوفی پرداخت.

  دکتر علی اسدی، سخنران مهمان برنامه و معاون فنی دفتر سلامت روان وزارت ضمن خوش آمدگویی و قدردانی از سخنرانان مهمان برنامه از استرالیا کریستوفر هال و الیزابت لاب، و سخنرانان کلیدی از دانشکده پرستاری و مامایی تهران دکتر نیکبخت نصرآبادی، و دکتر محمدی از دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، همچنین ابراز همدردی با دکتر محمدی در داغ فرزند عزیزش و خوش آمدگویی به شرکتکنندگان از سراسر کشور، از زحمات تیم و دبیران علمی و اجرایی در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، دفتر نهاد رهبری دکتر طباطبایی و دکتر آزادی، بالاخص از زحمات، پشتکار و پیگیری شبانه روزی دبیرعلمی و رابط بین المللی برنامه دکتر مرضیه حسن پور، مسئول کارگروه سوگیاران دانشکده پرستاری و مامایی تهران در مدیریت کرونا قدردانی کرد و به ایراد سخنرانی در خصوص بخش دوم اقدامات مدیریت واکنش سوگ از قبیل مشاوره سوگ در بازماندگان متوفی، اهداف اختصاصی مشاوره‌ ی سوگ چیست؟ فرآیند مشاوره سوگ ۵ مرحلهای یعنی ارزیابی و مشاوره مقدماتی، ارزیابی انعطاف‌ پذیر رویداد و افزایش درک فقدان، کنار آمدن با سوگ و معنایابی، بازیابی، سازگارشدن با زندگی بدون متوفی، و ارزیابی روند سوگ، بازگشت به زندگی بدون متوفی، پرداخت.

دکتر اسدی ضمن ارائه اخرین آمار خدمات مشاورهای ارائه شده به بازماندگان قربانیان ویروس کرونا در مراکز بهداشتی و مراقبتی درمانی توسط روانشناسان و متخصصین سلامت روان در دانشگاههای علوم پزشکی سراسر کشور و تحت نظارت دفتر سلامت روان وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، اهمیت ارائه خدمات مشاورهای به بازماندگان داغدار در همهگیری بیماری ویروس کرونا (کووید-۱۹) و اینکه چگونه آنها با دریافت کمکهای مشاورهای و همدلی از متخصصین سلامت روان و گروههای سوگیاری میتوانند تجربه درد مرگ عزیزانشان را بصورت سازمان یافته معنا دهند، را مورد تاکید قرار داد و پیامهمه سخنرانان داخل و خارج در این وبینار و خود را همبستگی ملی و در کنار هم بودن و در کنار بازماندگان و مدافعان سلامت بودن اعلام کرد.

در پایان ضمن پاسخگویی سخنرانان داخل و خارج به سوالات شرکت کنندگان و بحث و تبادل نظر، دبیران علمی و رابطین بین المللی وبینار دکتر حسن پور مسئول گروه سوگیاران و عضو فدراسیون جهانی نیدکپ و دکتر آزادی عضو انجمن جهانی روانشناسان به جمع بندی و بیان نکات مهم در وبینار پرداخت.  

با توجه به برآیندهای مورد انتظار از برگزاری این وبینار بینالمللی که علاوه بر آشنایی و تبادل دانش و اطلاعات در زمینه سوگ و مراقبت سوگ در پاندمی بیماری ویروس کرونا (کووید-۱۹)، شبکهسازی با مراکز پیشرفته دنیا در زمینه سوگ، و مراقبت تسکینی انتهای عمر در راستای راهاندازی مرکز سوگ و داغداری مجازی و انجام تحقیقات مشترک ملی و در سطح بین المللی جهت حمایت از خانوادههای داغدار و همچنین مدافعان سلامت در همهگیری کرونا بود تا گامی هر چند کوچک در جهت پیشگیری از تبعات سوگهای حل نشده و تاثیر این نوع سوگها در سلامت جامعه بخصوص خانوادههای متوفیان و مدافعان سلامت در بحران بیماری کرونا برداشته شود. میتوان به خروجی این وبنیار در راه اندازی و تاسیس مرکز ملی تحقیقات و مشاوره سوگ با رویکرد بینحرفه‌ایدر دانشگاه علوم پزشکی تهران با اعلام آمادگی رئیس دانشکده پرستاری و مامایی تهران پرفسور علیرضا نیکبخت نصرآبادی اشاره کرد.    

در پایان برنامه شرکت کنندگان در این وبینار نیز که بالغ بر ۳۶۵ نفر از متخصصان رشته های مختلف از سراسر کشور بودند با ارسال پیامهای کتبی بسیاری در اتاق گفتگوی اسکای روم قدردانی خود که حاکی از رضایت زیاد آنان از سازماندهی، برنامهریزی، و محتوای علمی سخنرانیها، سخنرانان و برگزارکنندگان بود را ابراز و این برنامه علمی را فوق العاده و عالی ارزیابی کردند. علاوه براین با ارسال پیامهای تسلیت بسیاری با سخنران مدعو سوگوار برنامه دکتر محمدی ابراز همدلی و همدردی کردند.

برنامه با قدردانی مجدد دکتر محمود آزادی دبیر علمی از شرکت کنندگان، سخنرانان، تیم علمی و اجرایی و پشتیبان وبینار و بیان شعری از مولانا توسط دبیر علمی و رابط بین الملل وبینار دکتر مرضیه حسن پور در خصوص مهربانی و همبستگی با یکدیگر بخصوص در مقابله با کرونا و حمایت از داغدیدگان، و دعوت از بازماندگان به دریافت کمکهای همدلی و مشاورهای کارگروه سوگیاران و خدمات ارائه شده از سوی دفتر سلامت روان وزارت بهداشت و با معرفی خدمات مشاورهای رایگان به بازماندگان و خانوادههای داغدار از مرگ عزیزان در پاندمی کرونا توسط کارگروه سوگیاران دانشکده پرستاری و مامایی تهران در مدیریت کرونا (صدای سوگیاران ۶۱۰۵۴۰۱۰-۰۲۱ و پیچ ایسنتاگرامی سوگیاران  fnmgriegcovid)، خدمات مشاوره ۴۰۳۰ وزارت بهداشت، و در نهایت معرفی  صفحه ثبت یادبود فارسی «آی پروسه» راه اندازی شده توسط مهندس سید علیرضا حسینی، و تشکر و قدردانی از کلیه سخنرانان، شرکت کنندگان،   مسئولین و دست اندرکاران علمی اجرایی وبینار در دفتر نهاد رهبری و دانشگاه علوم پزشکی مشهد (آقایان رحمانپور، نجف زاده، رضازاده و خانم مقدس در دفتر نهاد رهبری و سایر همکارانشان در دانشکده مجازی)، همچنین رئیس و گروه سوگیاران دانشکده پرستاری و مامایی تهران، همکار روابط عمومی دانشکده پرستاری و مامایی تهران حسین اکبریان و آیدا قوامی دبیری علمی و رابط بین المللی و همکاران دفتر سلامت روان وزارت بهداشت و مراکز استرالیا، ساعت ۱:۳۰ بعداز ظهر روز پنجشنبه ۸ آبان ماه به کار خود پایان داد.