در آستانه سومین همایش ملی فناوری سلامت که با شعار دانشگاه نسل سوم،  اشتغال و تولید دانش بنیان، توسط دانشگاه علوم پزشکی تهران و با حمایت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و با حضور دانشگاه های علوم پزشکی کشور در روز 22 آبان ماه در محل سالن آمفی تئاتر ساختمان ستاد مرکزی دانشگاه برگزار خواهد شد، گفتگویی با دکتر محمدعلی صحراییان، معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه و دبیر علمی سومین همایش ملی فناوری سلامت ترتیب داده شد.

جناب آقای دکتر صحراییان از دیدگاه شما شاخص‌های دانشگاه نسل سوم و کارآفرین چیست و آیا دانشگاه‌های ایران توانسته‌اند گام‌های درستی را برای حرکت در این مسیر و تحقق فرهنگ کارآفرینی در جامعه بردارند؟
اگر ابتدا کارآفرینی را ایجاد یک کسب و کار جدید اقتصادی یا اجتماعی بدانیم که منجر به تغییر رفتار مصرف کننده می شود - براساس جدیدترین تعریف نظریه پردازان این حوزه- و یا تعریفی که تقریبأ اکثر صاحبنظران در مورد آن اتفاق نظر دارند که همان فرایند خلق چیزی با ارزش و متفاوت از اختصاص زمان و تلاش با در نظر گرفتن خطرات مالی، روانی و اجتماعی به منظور دریافت پاداش های مالی و رضایت شخصی باشد، بر این اساس شاخص های مختلفی را نیز می توان برای آن بیان نمود در واقع دانشگاه کارآفرین سه مفهوم کلی را دربر می گیرد. شاخص نخست این است که دانشگاه یک سازمان کارآفرین است. دومین شاخص این است که اعضای دانشگاه اعم از هیأت علمی، دانشجویان و کارکنان به سمت کارآفرینی حرکت داده شده و کارآفرین می شوند و شاخص سوم این است که تعامل دانشگاه و محیط پیرامون آن از الگوهای کارآفرینی تبعیت می کند.
حرکت در مسیر کارآفرینی مستلزم آن است که مأموریت ها و چشم اندازها بر مبنای کارآفرینی تدوین و بازنگری شود. آنچه در نقشه جامع علمی کشور که توسط مقام معظم رهبری (مدظله) ابلاغ شده است، همین دیدگاه را دارد. بنابراین توسعه پارک های علم و فناوری، مراکز رشد فناوری، شرکت های دانش بنیان و ... در راستای تحقق اهداف کارآفرینی در نظام آموزش عالی کشور است و این جنبش در ایران شکل گرفته است. اما با تغییر در ماموریتهای دانشگاه‌ها و تغییر در آیین نامه‌های ارتقای اساتید و اختصاص بودجه به دانشگاه‌هایی که دغدغه کارافرینی و اشتغال دارند می‌توان امید داشت که دانشگاه‌ها در سالهای آینده نقش بیشتری در موضوع اشتغال و کارآفرینی بازی کنند. از جمله این موارد می توان به دفاتر ارتباط با صنعت، مراکز کارآفرینی، پارک ها و مراکز رشد، توجه به شرکت های دانش بنیان در برنامه ششم توسعه را نام برد که می توانند چشم انداز روشن و امیدوار کننده ای برای تبدیل دانشگاه ها به نسل سوم و دانشگاه کارآفرین ایجاد کنند.

دانشگاه نسل سوم چقدر می‌تواند به فعالیت دانشگاهی و اقتصادی کشور کمک کند؟
اصولا اداره امور سازمان ها و جوامع و کشورها مبتنی بر دو دیدگاه است؛ یکی دیدگاه مدیریتی و دوم دیدگاه کارآفرینانه. در اقتصاد مبتنی بر مدیریت، تعداد انبوهی از محصولات یا خدمات به وجود می آیند و پژوهشگران در این پارادایم بر آنند تا روش هایی ابداع کنند که از طریق آن صاحبان سرمایه و کسب و کار با رویکردی قابل پیش بینی و یکنواخت این محصولات و خدمات را به مشتری نهایی فروخته و از این طریق به توسعۀ اقتصادی دست یابند. مباحثی همچون مدیریت زنجیرۀ تأمین، مدیریت تولید، برنامه ریزی تولید و... در این اقتصاد شکل گرفته است. در طرف دیگر اقتصاد مبتنی بر کارآفرینی قرار دارد که این اقتصاد براساس نقش کسب و کارهای کوچک و صاحبان سرمایه محدود نشده است بلکه با رویکردی اجتماعی- اقتصادی و از طریق فرآیندی پویا از تفکر و ایده و نیز براساس توجه حداکثری به فرصت ها و نه براساس منابع محدود، به هدف خود یعنی رشد و توسعۀ اقتصادی دست یابد. این اقتصاد مبتنی بر ایده و دانش به جای سرمایه گذاری و انتظار سود می باشد. این اقتصاد براساس افراد شکل می گیرد نه از طریق سازمان ها، بنابراین تمرکز اقتصاد مبتنی بر کارآفرینی به بهره برداری از فرصتهای کارآفرینانه، براساس ورودی یا خروجی دانش و نیز براساس عدم قطعیت، حمایت های دولتی، تأکید بر تنوع، شرکت های کوچک و متوسط، و سرمایه گذاری ریسک پذیر است. در مدل اقتصاد کارآفرین تولید عمده سرمایۀ دانشی است که از این سرمایه می بایست در جهت ایجاد مزیتهای رقابتی استفاده کرد و با آن به فعالیتهای کارآفرینانه و نیز رشد اقتصادی پایدار دست یافت. بنابراین در این اقتصاد سهم قابل توجهی به دانشگاه ها تعلق داشته و به این دلیل دانشگاه ها بیشتر به سمت کارآفرین شدن سوق داده می شوند تا بتوانند در این اقتصاد به رقابت مفید بپردازند. می بایست به این نکته هم توجه نمود که نقش دانشگاه کارآفرین تنها تولید و انتقال دانش نیست؛ دانشگاه کارآفرین به رهبری در ایجاد تفکر کارآفرینانه، فعالیتهای کارآفرینانه و نیز مؤسسات مرتبط و هرآنچه که مربوط به سرمایه های کارآفرینانه در این اقتصاد به شمار می رود می پردازد. در این اقتصاد دانشگاه کارآفرین به عنوان بازیگر اصلی و مرکزی که نقش فعال در ارتقای آموزش، نوآوری، انتقال فناوری و نیز کارآفرینی بازی می کند، عمل می کند.
نوآوری در این اقتصاد که اقتصاد دانش محور نیز نامیده می شود، به عنوان مهم ترین موتور توسعۀ اقتصادی به شمار می رود.

به نظر جنابعالی که در جایگاه معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه حضور دارید، در دانشگاه نسل سوم جایگاه آموزش و پژوهش چطور تعریف می شود؟
کارآفريني با آموزش مستقيم حاصل نمي شود و بايد به روش پرورشي، کارآفرينان را تربيت کرد، اما هيچ کس منکر اين مطلب هم نيست که استفاده از فناوری هاي نو و ايجاد کسب و کار جديد، بدون آموزش و پژوهش درعمل دست نيافتني است. با مراجعه به اطلاعات موجود درباره افزايش رشته هاي دانشگاهي، کار آفريني در کشورهاي توسعه يافته و درحال توسعه، اهميت نظام آموزشي و پژوهشي در توسعه کارآفريني و تربيت کارآفرينان بيشتر مشخص مي شود. به عبارت ديگر ارتباط مستقيمي بين پيشرفت فنّاوري و ضرورت آموزش کارآفرينان وجود دارد.
دانشگاه‌های ما مرحله آموزش محوری را به‌خوبی به انجام رسانده‌اند. دانشگاه‌های کشور بین سال‌های 86 تا 92 تصمیم گرفتند که به دانشگاه‌های نسل دوم یعنی پژوهش محور ورود یابند، یعنی قرار شد دانشگاه‌ها از یک مرحله کاملا آموزشی به پژوهشی تبدیل شوند، بنابراین باید مقاله‌نویسی و مکاتبات با مجلات خارجی را یاد می‌گرفتند و زیرساخت‌های آزمایشگاهی برای انجام پژوهش آماده می‌کردند و این مرحله را می‌توان تمرین پژوهش در دانشگاه‌های کشور نامید.
اما متاسفانه آنگونه که باید در پژوهش به نیازهای داخلی توجه نکرده‌ایم، زیرا دیدگاه ما بر این اساس بود که صرفا فعالیت پژوهشی انجام دهیم، به همین دلیل در اکثر مواقع فعالیت‌ها و هزینه‌هایی که در دانشگاه‌ها برای پژوهش انجام می‌شود، بسیار هدفمند نیست تا مشکلات صنعت یا جامعه را برطرف کند. اما هم اکنون نیز کسانی هستند که پژوهش می‌کنند تا مشکلات جامعه حل شود و این به معنای نوآوری پژوهش است که به‌شدت به آن نیازمندیم تا بتوانیم مشکلات بومی را با اندیشه خود حل کنیم.
طرح‌های برون دانشگاهی پژوهشی، شرکت‌های دانش‌بنیان و توسعه و تجهیزات آزمایشگاهی که متولی این کار هستند، می توانند در این مسیر از دانشجویان کمک بگیرند و آنان را وارد کار کنند؛ بنابراین در مراحل مختلف پژوهش از تحویل پروپوزال گرفته تا آشنایی با صنعت، ابتدا باید دانشجویان را، همراه با نظارت اساتید وارد کار و سپس این تجارب را منتقل کنیم.

تا چه اندازه رتبه‌بندی دانشگاه‌های ایران بر اساس شاخص‌های کارآفرینی را ضروری و مؤثر می دانید؟
اصلاح یا تغییر و نوآوری در نظام آموزش عالی کشور، نیازمند تحلیل راهبردی و بررسی دقیق و عمیق سیاست ها و برنامه های کلان وزارتخانه و شناسایی چالش ها و فرصت های آنها در سطوح مختلف آموزش عالی است. ارزیابی راهبردی در نظام آموزش عالی به مدیران در سطح وزارتخانه کمک می کند تا به بررسی و مطالعه سیاستگزاری ها و تصمیمات کلان خود بیندیشند و تأثیر اقدامات خود را در سطوح مختلف آموزشی، پژوهشی و فناوری نظاره گر باشند. بهره گيري از نيروهاي کارآفرين در يک دانشگاه، سبب دست يابي به مراتب بالاي سرآمدي آن دانشگاه از لحاظ اقتصادي مي گردد. کارآفرينان مي توانند نيروي محرکه فعاليت هاي جديد اقتصادي در جامعه شده و از اين طريق از يک سو به اشتغال زايي و از سوي ديگر به رشد و توسعه اقتصادي کشور کمک نمايند. آگاهي از شاخص هاي تاثيرگذار در کارآفريني دانشگاه ها و رتبه بندي دانشگاه هاي کشور از اين منظر مي تواند کمک شايان توجهي به متوليان کارآفريني کشور، به ويژه برنامه ريزان آموزش عالي بکند. تولید فناوری، تولید محصولات دانش بنیان، ثبت پتنت و حتی ایجاد کسب و کارهای کوچک و متوسط به عنوان شاخص های کارآفرینی در دانشگاه ها می تواند جنبش دانشگاه کارآفرین را تسهیل بخشد.

آیا همسو سازی شاخص های ارتقاء اعضای هيأت علمی و بازتعريف سواد علمی متناسب با مفاهيم و ادبيات رايج دانشگاه نسل سوم را ضروری می دانید؟
با توجه به ضرورت شکل گیری دانشگاه های نسل سوم، هدف گذاری در آئین نامه ارتقاء بایستی در جهت ایجاد انگیزه برای تولید فناوری در افراد باشد. مثلا در رویکرد دانشگاه نسل دوم هرکسی می خواهد دانشیار شود این تعداد مقاله پژوهشی را باید بنویسد و یا هرکسی می خواهد فارغ التحصیل دکترا شود باید این تعداد مقاله چاپ کرده باشد وگرنه اجازه دفاع داده نمی شود ولی در زمینه فناوری و مباحثی مثل کارآفرینی و شرکت های دانش بنیان موفقیت حاصل نشده است. لذا آئین نامه های ارتقاء نیازمند تصحیح و تأکید بر مباحث کارآفرینی است، این آیین نامه بایستی توسط مراجع ذیصلاح مورد بازنگری قرار گیرد. انتظار می رود این آیین نامه تصحیح شود و تا جایی که امکان دارد بر روی مباحثی مثل نوآوری، کارآفرینی و تکنولوژی و حل مسائل کشور استوار شود و اساتیدی که در این زمینه کار می کنند باید مورد تشویق بیشتری قرار بگیرند.

جناب آقای دکتر صحراییان با سپاس بسیار از اینکه وقت خود را به این گفتگو اختصاص دادید.

خبرنگار: خاطره فهیمی